Een nieuwe president neemt het roer over in Senegal met een soevereinistisch programma dat hoop opwekt in het land. Zijn partij wil de neokoloniale status quo uitdagen zonder veel heisa te maken. Maar zijn dubbelzinnigheid over de plaats van vrouwen en homoseksuelen roept vragen op.
De presidentsverkiezingen in Senegal werden drie weken voor de eerste ronde geannuleerd en vervolgens opnieuw uitgeschreven door de Constitutionele Raad. Het aftredend staatshoofd, Macky Sall, was niet verkiesbaar en de eerste ronde op zondag 24 maart 2024 werd uiteindelijk gewonnen door oppositiekandidaat Bassirou Diomaye Faye.
Dakar
Vandaag zal Bassirou Diomaye Faye zijn intrek nemen in het presidentieel paleis in Dakar. Negentien dagen geleden zat de “anti-systemische” opposant nog opgesloten in de gevangenis van Cap-Manuel, op minder dan twee kilometer van het paleis. Het is een merkwaardig parcours voor deze man in de schaduw, maar spilfiguur van Pastef (‘le parti des Patriotes africains du Sénégal pour le travail, l’éthique et la fraternité’). Hij kwam in de schijnwerpers te staan, omdat het zijn mentor, de zeer charismatische Ousmane Sonko, werd belet.
"Nog maar een paar maanden geleden had Bassirou Diomaye Faye waarschijnlijk nooit gedacht dat hij president zou worden", benadrukt Ndeye Astou Ndiaye, politicoloog aan de Cheikh-Anta-Diop Universiteit in Dakar. De veertiger was slechts het plan B van zijn partij. Dat hij zich uiteindelijk kandidaat stelde voor het presidentschap, kwam doordat de kandidatuur van Ousmane Sonko door de Constitutionele Raad ongeldig werd verklaard omwille van een veroordeling wegens smaad.
"Bassirou is een man die nooit geobsedeerd is geweest door welke positie dan ook", verzekert Alioune Sall, een parlementslid uit de Senegalese diaspora. "Bij hem draait alles om inzet en toewijding. Posities kwamen pas later", vervolgt de coördinator van Pastef France.
Op zondag 24 maart, aan de vooravond van zijn verjaardag, won Bassirou Diomaye Faye de verkiezingen in de eerste ronde met 54,28% van de stemmen. Amadou Ba, de poulain van zittend president Macky Sall, won slechts 35,79% van de stemmen. Geen van de 15 andere kandidaten behaalde meer dan 3% van de stemmen.
"Happy Birthday Mister President", kopte de Senegalese krant 'Walf Quotidien' maandag 25 maart. Het is de eerste keer dat een oppositiekandidaat in de eerste stemronde wordt verkozen in Senegal. Er werd ook nooit eerder een kandidaat president zonder eerst minister te zijn geweest.
Minachting van het gerecht
Bassirou Diomaye Faye werd op 25 maart 1980 geboren in Ndiaganiao, een plattelandsgemeente in het westen van centraal Senegal. Zijn vader was dorpshoofd en lid van de Socialistische Partij, de politieke partij van de presidenten Léopold Sédar Senghor en Abdou Diouf, die aan de macht was van de onafhankelijkheid tot het jaar 2000.
Met zijn plattelandsachtergrond heeft de zoon een zekere kennis van de problemen in de wereld van de boeren. "Zondagen en vakanties, vooral tijdens de winterperiode, brengt Bassirou door in het dorp, op de velden", schrijft zijn verkiezingscampagneteam, dat er voor de volledigheid van het verhaal aan toevoegt dat de man "een papajakweker" is.
Met zijn baccalaureaat op zak trok de jonge Bassirou naar de hoofdstad, waar hij een master in de Rechten behaalde aan de Cheikh-Anta-Diop Universiteit. Na studies aan de ‘École nationale d'administration’ ging hij aan de slag bij de ‘Direction générale des impôts et des domaines’ (directoraat-generaal belastingen en vermogen). Het is daar dat hij kennis maakte met Ousmane Sonko, de oprichter van het ‘Syndicat autonome des agents des impôts et domaines’, de vakbond die Bassirou Diomaye Faye later zou leiden.
In 2014 lagen de twee mannen aan de basis van de oprichting van Pastef. Bassirou Diomaye Faye is de belangrijkste architect van het partijprogramma voor de presidentsverkiezingen van 2019, waarin Ousmane Sonko de kandidaat was. Sonko eindigde als derde met bijna 16% van de stemmen. Hij werd steeds populairder en wierp zich op als de belangrijkste leider van de oppositie. In maart 2023 stond hij terecht wegens smaad jegens een minister. Zijn aanhangers waren opgelucht want hij kreeg slechts een voorwaardelijke gevangenisstraf van twee maanden – een straf die geen invloed zou hebben op zijn verkiesbaarheid voor de presidentsverkiezingen van 2024. Maar het parket ging in beroep en in recordtijd werd een tweede proces gepland.
Bassirou Diomaye Faye uitte zijn verontwaardiging op Facebook: "Bepaalde magistraten, een kleine minderheid, hebben het tot hun missie gemaakt om de opposanten van president Macky Sally te slachten, aan stukken te snijden en hun vers vlees aan hem te serveren, zodat hij kan beslissen [...] met welke saus hij ze wil opeten. Dit gedrag [...] moet stoppen”.
Op beschuldiging van "minachting van het gerecht" werd hij in april 2023 in voorlopige hechtenis genomen. Een paar maanden later kwamen daar de aanklachten "aanzetten tot oproer" en "ondermijnen van de staatsveiligheid" bij. Hij zou uiteindelijk elf maanden in de gevangenis doorbrengen alvorens te worden vrijgelaten op 14 maart, tien dagen voor stembusgang, dankzij een amnestiewet.
Ethiek en eerlijkheid
Tijdens zijn bliksemverkiezingscampagne presenteerde Bassirou Diomaye Faye zichzelf voortdurend als de kandidaat van “de breuk”, brenger van drastische veranderingen. Zijn overwinning is meer dan een persoonlijk succes, het is de overwinning van Pastef, een partij die zwaar is onderdrukt. Ze werd afgelopen zomer door de regering ontbonden, honderden partijmilitanten werden opgesloten in de gevangenis en tientallen aanhangers werden gedood tijdens demonstraties. De leider, Ousmane Sonko, is erin geslaagd om een stap opzij te zetten en zijn populariteit over te dragen op zijn vervanger. De slogan van de campagne? “Diomaye mooy Sonko" of "Diomaye is Sonko".
De kracht van Pastef ligt ongetwijfeld in het feit dat ze er in slaagde om, over de klassentegenstellingen heen, in te spelen op de diepgewortelde verlangens van de Senegalese samenleving. Ontstaan uit een kleine groep hoge ambtenaren, heeft Pastef geleidelijk aan leraren, jongeren, de diaspora en de meeste andere sociale groepen voor zich gewonnen. In een land dat ondermijnd wordt door schrijnende ongelijkheden, sloeg het betoog van de partij, dat de verovering van hulpbronnen door buitenlandse bedrijven en een minderheid van Senegalezen aan de kaak stelde, aan.
Het achterliggende idee is om het algemeen belang opnieuw centraal te stellen. Met hun reputatie van absolute eerlijkheid hadden Ousmane Sonko en Bassirou Diomaye Faye alle tijd om een krachtig anticorruptie-discours te ontwikkelen, waarin ze beloofden om ethiek en goed bestuur centraal te stellen in hun project.
De "breuk" duidt ook op het uitdagen van de neokoloniale status quo. Dit betekent het heronderhandelen van mijnbouw-, gas- en oliecontracten. Het betekent ook een grondige hervorming van de CFA-frank via de creatie van een nationale munt. (De 'Franc des Colonies Françaises d'Afrique' is een munteenheid in verschillende voormalige Franse koloniën.) Op militair vlak voorziet het programma van de nieuwe president een herziening van de defensieovereenkomsten, wat zou kunnen leiden tot de sluiting van de twee basissen die het Franse leger nog heeft in het land.
Eerder "zachtmoedigheid" dan "conflict" met Frankrijk
Hoewel hij de relaties van zijn land met Parijs en, meer in het algemeen, met het Westen opnieuw meer in evenwicht wil brengen, toont het nieuwe staatshoofd zich diplomatiek, voorzichtig en pragmatisch. In zijn eerste toespraak als verkozen president wilde hij de internationale gemeenschap geruststellen. Senegal, beloofde hij, "zal een bevriend land blijven en een zekere en betrouwbare bondgenoot voor elke partner die zich verbindt tot een deugdzame, respectvolle en wederzijds productieve samenwerking met ons". Ousmane Abdoulaye Barro, een van de oprichters van Pastef en adviseur van Ousmane Sonko, formuleerde het als volgt: "Onze partners weten dat we op een dag onze betrekkingen zullen moeten omvormen. Het is beter om dat vreedzaam te doen, op zachte wijze, in plaats van in conflict, zoals gebeurde in de buurlanden waar militairen uiteindelijk de macht overnamen en de buitenlanders verdreven. Dat is niet wenselijk.”
Terwijl de armere klassen worden verleid door de belofte om de prijzen van de elementaire levensmiddelen te verlagen, lijken werkgevers enthousiast over het economisch patriottisme dat de partij voorstaat. "Het wekt enorme hoop op, omdat onze economie vandaag de dag te veel naar buiten gericht is. Met andere woorden, de nationale privésector heeft onvoldoende toegang tot openbare aanbestedingen", aldus Thiaba Camara Sy, oprichter van de Senegalese tak van het adviesbureau Deloitte en van de 'Women's Investment Club Senegal', een investeringsfonds dat projecten financiert die door vrouwen worden geleid.
“De grote markten zijn vaak in handen van grote internationale bedrijven, onder het voorwendsel dat we lokaal ondergefinancierd zijn en geen knowhow hebben", benadrukt ze. “Maar als we zo te werk gaan, zullen we voor altijd ondergefinancierd blijven en zal er geen knowhow ontwikkeld worden!”
Senegalese vrouwen en homoseksuelen
Op het gebied van vrouwenrechten heeft Pastef niet veel te bieden. Desalniettemin erkennen feministen de kleine stappen vooruit die in het verkiezingsprogramma zijn opgenomen. De belangrijkste daarvan is misschien wel een hervorming van de familiewet om het ouderlijk gezag, dat tot nu toe uitsluitend in handen was van vaders, uit te breiden naar moeders. Op dit moment kunnen Senegalese vrouwen bijvoorbeeld niet met hun kinderen naar het buitenland reizen zonder toestemming van de vader.
Maar het feit dat Bassirou Diomaye Faye getrouwd is met twee vrouwen roept vragen op. Hoewel deze situatie legaal en gebruikelijk is in Senegal, is het ongekend voor een president van de republiek. De feministische activiste Aminata Libain Mbengue betreurt de legitimering van polygamie, een praktijk die "de macht van mannen versterkt" en de facto "rivaliteit tussen vrouwen" creëert, wat "dagelijks drama en geweld" oplevert.
In feministische kringen is ook niemand de aanklacht vergeten tegen Ousmane Sonko wegens verkrachting -hij werd uiteindelijk veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf: niet voor verkrachting maar voor het "corrumperen van de jeugd"-, noch de manier waarop Sonko zijn aanklaagster beledigde door te zeggen dat als hij iemand zou verkrachten, hij een mooie vrouw zou kiezen en niet "een aap die een beroerte heeft gehad".
Diezelfde Ousmane Sonko beloofde in 2022 dat een van zijn prioriteiten als president het aanscherpen van de wet tegen homoseksualiteit zou zijn, zelfs al is elke "onnatuurlijke handeling" nu al een misdrijf waarop één tot vijf jaar gevangenisstraf staat. Naar deze kwestie wordt in het programma van Bassirou Diomaye Faye niet verwezen. Een jonge homoseksueel uit Senegal vertrouwde aan de Franse alternatieve nieuwssite Mediapart toch zijn "bezorgdheid" toe over het volksgeweld dat zou kunnen worden ontketend door het aan de macht komen van een partij wiens leider in het verleden homofobie heeft gebruikt als een verkiezingsargument.
Hij vreest dat er opnieuw een wetsvoorstel zou kunnen opduiken dat de repressie van homoseksualiteit nog verergert. Daarom bereidt hij zich voor om Senegal te verlaten. Dat is iets wat hij al heel lang wil doen, omdat hij het zat is om "ondergedoken te leven" en "voortdurend voorzichtig te moeten zijn". Terwijl hij homoseksuele vrienden heeft die op de Pastef-kandidaat hebben gestemd, weigerde hij dat zelf te doen.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder op Mediapart.