De aankondiging van VS-president Trump afgelopen week, dat hij een “lang en zeer productief” telefoongesprek had met Vladimir Poetin, waarin beide leiders overeenkwamen om onderhandelingen te beginnen die een einde moeten maken aan de oorlog in Oekraïne, veroorzaakte een schokgolf doorheen Europa.
Het gesprek waarvan de Europese NAVO-bondgenoten niet vooraf op de hoogte werden gesteld, vormde het eerste rechtstreekse contact tussen Washington en Moskou sinds de Russische invasie van Oekraïne bijna drie jaar geleden. Het was vooral Trumps mededeling dat topfunctionarissen van de VS en Rusland elkaar zouden spreken in Saoedi-Arabië die voor Europese ongerustheid zorgde. Op een bijeenkomst van de Weimar+ landen (een in 1991 opgestart overleg tussen Frankrijk, Duitsland en Polen dat enkele jaren terug nieuw leven is ingeblazen) uitgebreid met een aantal andere Europese landen, was de bezorgdheid over een toekomstig vredesakkoord zonder Europese betrokkenheid groot. De zeven Europese landen lanceerden na afloop van hun bijeenkomst een duidelijke oproep: “Het moet tot onze gezamenlijke doelstellingen behoren om Oekraïne in een sterke positie te brengen. Oekraïne en Europa moeten deel uitmaken van alle onderhandelingen. Oekraïne moet sterke veiligheidsgaranties krijgen.”
De loskoppeling tussen VS en Europa
In Washington maakt dat niet veel indruk. Op de geplande NAVO-bijeenkomst die in diezelfde week plaatsvond, maakte VS-minister van Defensie Pete Hegseth duidelijk dat de VS niet van plan is om veel rekening te houden met zijn bondgenoten. Hij noemde de volledige bevrijding van Oekraïne een “illusie”. Ook zou het NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne “geen realistisch resultaat” zijn van een onderhandelde regeling. Hij voegde eraan toe dat alle veiligheidsgaranties die Oekraïne worden geboden “moeten worden ondersteund door capabele Europese en niet-Europese troepen”, weliswaar zonder VS-troepen. Dat is een zeer duidelijke koerswijziging ten opzichte van het oorspronkelijke NAVO-standpunt. Daarnaast maakte Hegseth ook duidelijk dat “strategische realiteiten” verhinderen dat de VS zich nog langer kan richten op de Europese veiligheidspolitiek. Met die strategische realiteiten doelt Hegseth onder meer op de hernieuwde aandacht die de VS wil geven aan het gebied van de Stille Zuidzee en de rivaliteit met China.
De opmerkingen van Hegseth zijn indicaties dat de VS een eigengereide koers wil varen, losgekoppeld van Europa. Dat staat in schril contrast met de aanpak van de regering Biden, die de trans-Atlantische alliantie en steun aan Oekraïne tot de kern van haar buitenlands beleid maakte. De Europese bijeenkomst die voor vandaag is gepland op initiatief van de Franse president Macron -hij nodigde een beperkte groep van EU landen uit waaronder, opvallend, ook het Verenigde Koninkrijk- zal warm en koud blazen. Enerzijds zal men het belang van trans-Atlantische eenheid willen benadrukken, maar anderzijds zal men ook een vastberaden Europese koers rond Oekraïne willen tonen. De Britse premier Keir Starmer, kondigde zelfs al aan dat het Verenigd Koninkrijk bereid is om 30.000 troepen in Oekraïne te ontplooien als deel van een vredesakkoord. De kans dat de Russische regering daarmee zal instemmen is zeer klein. Voor Moskou is het immers onaanvaardbaar dat er NAVO-troepen komen aan de grens met Rusland, wat zou neerkomen op een de facto uitbreiding van de NAVO.
Wat beoogt Washington met Oekraïne?
Washington lijkt bereid om Poetin een stuk tegemoet te komen over Oekraïne om Rusland los te weken van China. Dat is althans wat Keith Kellogg, de speciale VS-gezant voor Oekraïne en Rusland, stelde. Hij zei onomwonden dat de VS zal werken aan het verbreken van Ruslands allianties met Noord-Korea, Iran en China.
Een andere kwestie die een rol speelt in de houding van de VS en wellicht het afhouden van een al te grote rol van Europa gaat over de “kritische grondstoffen” die rijkelijk aanwezig zijn in de Oekraïense bodem. President Trump gaf te verstaan dat Oekraïne de VS toegang moet verschaffen tot deze grondstoffen –waaronder nikkel en lithium– in ruil voor militaire steun. Meteen kreeg Kiev een 'voorstel' aangeboden dat de VS 50% zou geven van de controle over Oekraïense grondstoffen. De Oekraïense president Zelensky, die sterk afhankelijk is van de militaire steun uit de VS, heeft het verworpen omdat er te weinig veiligheidsgaranties worden gegeven. Ondertussen controleert ook Rusland een deel van deze bodemrijkdommen, waaronder twee lithiummijnen, die ongetwijfeld ter sprake zullen komen bij effectieve onderhandelingen. Hoe belangrijk deze grondstoffen voor de VS zijn, blijkt uit uitspraken van de invloedrijke senator Lindsey Graham tijdens een panel op de Veiligheidsconferentie in München. “President Trump kan naar het Amerikaanse volk gaan en zeggen 'Oekraïne is geen last, het is een voordeel'”, zei Graham. “Ze zitten bovenop een biljoen dollar aan mineralen waar we van kunnen profiteren....”.
De NAVO heeft eind 2024 een lijst opgesteld van 12 kritieke materialen die “essentieel” zijn voor de militaire industrie, van gevechtsvliegtuigen tot raketten en onderzeeërs. Op dit ogenblik is China de belangrijkste leverancier daarvan, een afhankelijkheid die een doorn in het oog is van het Westen. De vrije toegang tot de grondstoffen van Oekraïne zou daar verandering in kunnen brengen.
Turbopolitiek zonder duidelijke lijn
Toch moeten we voorzichtig zijn bij het interpreteren van de demarches van Washington. Er zijn heel wat contradicties in de uitspraken van de verschillende topfiguren. Terwijl Hegseth laat uitschijnen dat Rusland de veroverde Oekraïense gebieden mag houden, liet Kellogg optekenen dat Rusland “territoriale concessies” zal moeten doen. Kellogg sprak zelfs over de mogelijkheid van strengere sancties om de “economische ruggengraat” van Rusland te breken. Ook benadrukte hij het belang van de eenheid binnen de NAVO.
VS-minister van Buitenlandse Zaken, Marco Rubio, nuanceerde dan weer het solo-optreden van Washington. Tijdens een interview zei Rubio dat het onderhandelingsproces nog niet echt was begonnen en dat als de gesprekken vorderden, de Oekraïners en andere Europeanen erbij zouden worden betrokken.
Zelfs over de eis van president Trump dat de NAVO-lidstaten 5% van hun BBP aan hun militaire apparaten moeten besteden –iets waar de VS zelf nog ver onder zitten– heerst er kakofonie. Tot nu lieten alle regeringsleden op bezoek in Europa wel al verstaan dat de militaire uitgaven hoger moeten dan 2% van het BBP (de huidige streefnorm van de NAVO). VS-minister van Defensie Hegseth herhaalde de 5%-eis op de NAVO-bijeenkomst van de ministers van Defensie. Maar in dezelfde turbulente afgelopen week verraste president Trump vriend en vijand door te stellen dat hij de halvering van de militaire budgetten ter sprake wil brengen tijdens “een van de eerste ontmoetingen” met president Xi van China en president Poetin van Rusland.
Trump ‘betreurde’ ook de honderden miljarden dollars die worden geïnvesteerd in de nucleaire afschrikking en gaf aan dat hij ook wil praten over de verminderingen van het aantal kernwapens. “Er is geen reden voor ons om gloednieuwe kernwapens te bouwen, we hebben er al zoveel,” zei Trump. “Je zou de wereld 50 keer kunnen vernietigen, 100 keer. En hier bouwen we nieuwe kernwapens, en zij bouwen kernwapens.” Vraag is of aan deze uitspraken veel geloofwaardigheid verleend moet worden. Tijdens zijn vorig presidentschap, in februari 2018, pochte hij nog dat zijn regering een gloednieuwe nucleaire macht aan het creëren is. “We gaan zo ver vooruitlopen op alle anderen op nucleair gebied, zoals je nog nooit eerder hebt gezien”, verklaarde hij toen in zijn typische stijl. Trump heeft toen belangrijke nucleaire wapenbeheersingsovereenkomsten opgezegd zoals het INF-verdrag, de Iraanse nucleaire overeenkomst en het Open Skies-verdrag. Ook weigerde hij de verlenging goed te keuren van NEW START, dat reducties oplegt voor strategische kernwapens.
Het probleem met president Trump is dat hij wispelturig en onbetrouwbaar is. Hij verandert vaak van mening en neemt niet altijd de moeite om zijn medewerkers of bondgenoten te consulteren over zijn beleidsstandpunten. De enige constante is dat hij een eigengereide koers vaart en politiek bedrijft als een zakenman.
Dat de oorlog in Oekraïne eindelijk in de richting van onderhandelingen zou kunnen gaan, is wel een nodige stap op de weg naar vrede. Oekraïne moet als rechtsreeks betrokken partij uiteraard wel een stem krijgen tijdens eender welke onderhandelingen.
