Afrikaanse leiders zeggen dat olie- en gasprojecten energiezekerheid en jobs zullen creëren. Hun werkelijke effecten zijn veel somberder. 

Achter de schermen van COP27 -waar er beslissingen gemaakt moesten worden over manieren om de klimaatcrisis aan te pakken- werden er minstens 15 nieuwe olie- en aardgasdeals gesloten, 8 daarvan met Afrikaanse landen.

"Het gaat niet om Afrikaanse ontwikkeling, maar om de noden van Europa” stelt Omar Elmawi, aan campagnemedewerker bij 'StopEACOP' in Kenia. Deze organisatie probeert de constructie van de Oost-Afrikaanse Ruwe Oliepijplijn door Franse en Chinese multinationals te stoppen of op zijn minst op te schorten. 

Toen de Klimaatconferentie van de VN, COP27, startte in Egypte begon de Europese winter net te bijten en schoten de gasprijzen de hoogte in. De Russische invasie van Oekraïne heeft Europa verplicht om zijn gasnetwerken te diversifiëren om de energiezekerheid te garanderen – maar in plaats van zich te wendden tot hernieuwbare energiebronnen, haastten de Europese leiders zich naar Afrika om nieuwe gasvelden te ontwikkelen en fossiele brandstofprojecten te versnellen. 

Wanneer gevraagd wordt naar de impact van de nieuwe investeringen in fossiele brandstoffen op de internationale doelstelling van CO2-neutraliteit (‘net zero’), wijst Rashid Abdallah –uitvoerend directeur van de energiecommissie van de Afrikaanse Unie- op de hogere uitstoot van het Mondiale Noorden. “Waarom wordt aan ons gevraagd om de nuluitstoot in gelijke mate te bereiken?”, vraagt hij.

Abdallah is niet de enige die op deze manier redeneert. Het Internationaal Energieagentschap voorspelde in zijn projectie van 2022, dat zelfs als Afrika al zijn gekende gasreserves zou ontwikkelen, de bijdrage van het continent aan de mondiale uitstoot ‘maar’ van 3% tot 3.5% zou stijgen. Dat is het equivalent van een kleine Europese economie als Griekenland. 

Gebruikmakend van dit uitgangspunt gaan Afrikaanse leiders van zodra ze een deal kunnen sluiten, akkoord met nieuwe olie- en gasprojecten. “We hebben aanvaard dat de consumptie van aardgas de komende 10 jaar of twee decennia zal stijgen met 155% omdat iedereen zich naar Afrika rept om te investeren in gas ter vervanging van het Russische gas”, zegt Abdallah. 

Maar sommige van hun eigen burgers, met name de klimaatverdedigers, wijzen erop dat dit een vergissing is. “Het trieste is dat al deze projecten langdurig zijn”, zegt StopEACOP-activist Elmawi. “Ze worden verwacht minsten 20 tot 25 jaar te lopen. En het probleem dat ze [de Europeanen] nu ervaren, het gastekort, zal er niet meer zijn binnen 5 jaar”. Elmawi vreest dat Afrika zal achterblijven met activa die hulpbronnen genereren met weinig marktwaarde, terwijl het de schuld zal dragen die bij de uitbouw van de projecten ontstaat.

Een nieuwe analyse door de financiële denktank 'Carbon Tracker' bevestigt Elmawi’s vrees. Ze voorspelt dat de vraag vanuit het Mondiale Noorden tegen 2040 zal dalen met meer dan 50%. Hoewel het zich nu tot Afrika richt om de kortetermijnenergietekorten veroorzaakt door de Russische invasie van Oekraïne te compenseren, lijkt de langetermijnstrategie van Europa een nog snellere transitie naar hernieuwbare energiebronnen te zijn. De Europese Unie (EU) verdubbelde zijn hernieuwbare energiedoelstelling van 22% tot 45% van de capaciteit tegen 2030.

Wiens energiezekerheid? 

Tijdens COP27 confronteerden activisten van 'Don’t Gas Africa' een Duitse minister over een deal die 2,5 miljoen ton gas van Senegal naar Duitsland moet uitvoeren. Colin Besaans van de denktank 'Power Shift Africa' legt de frustratie over dit soort van projecten uit. Het duurt decennia tegen dat ze geld beginnen opbrengen, aldus Besaans. Bovendien: “Wanneer ze gerealiseerd worden zijn ze voornamelijk voor exportdeals, export voor de Europese markten, export die ervoor moet zorgen dat Europa energiezekerheid geniet.” 

Maar Afrikaanse leiders komen vaak aanzetten met binnenlandse energiezekerheid als de reden voor deze nieuwe gasdeals. “Het continent heeft nood aan een betrouwbare energiebron als het miljoenen burgers uit de armoede wil trekken en banen wil creëren voor zijn ontluikende jeugd”, schreef de Nigeriaanse president Muhammadu Buhari in de 'Washington Post' tijdens COP27. Afrikaanse leiders zeggen dat nieuwe olie- en gasprojecten de enige manier zijn om 600 miljoen mensen op het Afrikaanse continent toegang te verschaffen tot elektriciteit. Buhari betoogde dat terwijl Afrika’s toekomst weliswaar koolstofvrij moet zijn, er nog niet aan “de huidige vraag naar energie kan worden voldaan uitsluitend via van het weer afhankelijke zonne- en windenergie”.

De logica van dit argument is dat het exploiteren van aardgas en andere fossiele brandstoffen die vaak als “tijdelijk” bestempeld worden, Afrikaanse landen zullen helpen om hun economieën van energie te voorzien. 

Nieuwe fossiele brandstofprojecten zullen de energiezekerheid voor gewone Afrikanen niet vergroten

Dean Bhebhe, campagnecoördinator van Don’t Gas Africa, betwijfelt ten zeerste dat nieuwe fossiele brandstofprojecten de energiezekerheid voor gewone Afrikanen zullen vergroten. Erop wijzend dat historische extractie Afrika nooit heeft helpen ontwikkelen, zei hij op een persconferentie tijdens COP27: “Het energiesysteem dat veel Afrikanen geen toegang bezorgde tot energie, is hetzelfde energiesysteem dat gebruikt zal worden bij nieuwe ontwikkelingen”.

Gewone Afrikanen betalen een onmiddellijke prijs voor projecten als de Oost-Afrikaanse Ruwe Oliepijplijn (EACOP). “Ik vind het oneerlijk dat ze het excuus blijven gebruiken dat ze Afrika proberen te ontwikkelen”, zegt Elmawi. “In werkelijkheid stelen ze eigenlijk onze hulpbronnen en beroven ze ons op klaarlichte dag”.

Hij heeft ook kritiek op de hervestigingsactieplannen in het kader van EACOP. Mensen krijgen volgens Elmawi niet de marktwaarde voor hun gronden die in beslag genomen worden voor het project. Dat betekent dat ze niet in staat zijn om nieuwe percelen te kopen ter vervanging van hun verlies. Hij voegt eraan toe dat ontheemding het weefsel van de gemeenschappen verscheurt ten behoeve van projecten die niets bijdragen aan de levens die ze verstoren. “Als je mensen verdrijft gaat het niet alleen over land. Het gaat over cultuur”, stelt Elmawi. “Het gaat ook om de banden tussen mensen rond dit gebied”. 

Dissidentie wordt gestraft

Zich uitspreken tegen de regering en de fossiele brandstofindustrieën kan je in veel landen een nacht in de gevangenis of doodsbedreigingen opleveren. In Oeganda werd voor het eerst olie ontdekt in 2006. Zes jaar later werden meer dan 7000 mensen ontheemd in het westelijke district Hoima om een luchthaven te bouwen die gebruikt kon worden om materieel en personeel voor een olieraffinaderij in te vliegen. “De regering en de [fossiele brandstof]bedrijven berokkenen hen schade,” zegt Dickens Kamugisha, die zijn leven wijdt aan het opkomen voor en het organiseren van ‘door projecten beïnvloede mensen’, zoals de Oegandese regering hen noemt.

Kamugisha van de NGO ‘Africa Institute for Energy Governance’ (AFIEGO), stelt: “Als je in vraag stelt wat er gebeurt, hebben ze het op je gemunt”. In oktober 2021 werd hij samen met 6 van zijn collega’s gearresteerd zonder dat hen werd meegedeeld waarvan ze verdacht werden. “Ze vielen het kantoor binnen en namen onze computers in beslag. Ze namen alles mee en daarna namen ze ons mee”, vertelt hij. Ze spendeerden 3 nachten in de gevangenis, hoewel de Oegandese wetten bepalen dat mensen maximum 48 uren vastgehouden mogen worden zonder aanklacht. Kamugisha zegt dat hij niet terechtgesteld werd en geen kans kreeg om zijn naam te zuiveren. Dat komt volgens hem omdat er geen misdaad gepleegd werd en de arrestatie simpelweg een intimidatietactiek was om hem en degenen die hij wil helpen, het zwijgen op te leggen.

Kamugisha denkt dat AFIEGO geluk heeft gehad en dat het goed is dat de organisatie geïnvesteerd had in bewakingscamera’s in plaats van bewakers. Andere campagnegroepen hebben hun bewakingspersoneel vermoord en hun kantoren verwoest teruggevonden. Het objectief van dergelijke tactieken, zegt hij, is het “verzekeren dat mensen die geen stem hebben, die wanhopig zijn en die arm zijn, geen enkele inbreng kunnen hebben”.

In oktober werden in Oeganda nog 9 studenten opgepakt omdat ze aan het betogen waren tegen de EACOP en voor een resolutie van het Europees Parlement tegen schendingen van de mensenrechten in Oeganda en Tanzania in het kader van investeringen in fossiele brandstofprojecten.

Afrika staat op een tweesprong wat betreft de manier waarop de landen van het continent hun economie ontwikkelen en opbouwen. Wat er zal gebeuren, gaat niet alleen over de toekomst van de koolstofuitstoot, maar ook over de toekomst van de Afrikaanse gemeenschappen.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op OpenDemocracy.