Op 22 en 23 september zal in New York een 'Top van de Toekomst' van de Verenigde Naties (VN) gehouden worden. Het gaat om een initiatief van VN-Secretaris-Generaal Antonio Guterres dat hij in 2021 lanceerde met de publicatie van 'Our Common Agenda'. Hij riep daarin op om een speciale vergadering te organiseren over de toekomst van de internationale samenwerking. Op dat ogenblik was de wereld in de ban van de COVID-19 pandemie die ons nogmaals met de neus op het feit drukte dat belangrijke problemen geen grenzen kennen en tot samenwerking nopen.
De Top vindt plaats onder een slecht gesternte. Het internationale geopolitieke klimaat is sinds de Koude Oorlog zelden zo gespannen geweest. De oorlog in Oekraïne deed de militaire uitgaven pijlsnel de lucht ingaan en maakte de kernwapendreiging acuter. Als gevolg van het uitermate gewelddadig Israëlisch optreden in Gaza na de Hamas-aanval van 7 oktober 2023 zijn de verhoudingen in die regio ook hooggespannen. Er wordt gevreesd voor een escalatie die wereldwijde repercussies kan hebben. De westerse politieke en militaire steun aan Israël -een koloniale bezettingsmacht en apartheidsstaat die beschuldigd wordt van het plegen van een genocide in Gaza- contrasteert sterk met het kordate optreden van datzelfde Westen tegen Rusland omwille van de invasie in Oekraïne. Die twee-maten-twee-gewichten politiek zet niet alleen de geloofwaardigheid van de Europese Unie en de Verenigde Staten als rechtsstaten onder druk, maar dreigt ook het voortbestaan van het internationaal rechtssysteem zoals dat na de Tweede Wereldoorlog tot stand is gekomen, in gevaar te brengen.
De top gaat over de toekomst, maar kampt met grote obstakels in het heden die niet genegeerd kunnen worden.
Op zijn zachtst gezegd: het multilateralisme ligt op apegapen en de VN lijkt niet langer in staat om haar rol als regulator van de internationale relaties te spelen. De top gaat over de toekomst, maar kampt met grote obstakels in het heden die niet genegeerd kunnen worden omdat ze de slaagkansen van een plan voor een succesvolle duurzame toekomst in de weg zullen staan.
Een ambitieus Pact
Desalniettemin ligt er een ambitieus voorstel op tafel. Het “Pact voor de Toekomst” kwam er na vier herzieningen en bijsturingen. Voor cynici gaat het over de zoveelste top waar goede intenties op papier zullen onderdoen voor de praktijken van de machtspolitiek. Want zolang de internationale spanningen tussen grootmachten rond Oekraïne, de Zuid-Chinese Zee (Taiwan, Noord-Korea), het Midden-Oosten (Palestina, Libanon, Syrië) en het grondstoffenrijke Afrika blijven aanhouden en zelfs toenemen, zullen veel van de punten uit het Pact dode letter blijven. De rivaliteit tussen grootmachten en regionale machten staat de samenwerking rond de grote mondiale problemen in de weg. Anderzijds staan er essentiële punten in het Pact, waarvan het belang in het publieke debat de komende jaren kan toenemen. Als dat effectief gebeurt zou dat al een belangrijke verwezenlijking zijn. Maar zover is het nog niet. Het is best mogelijk dat er geen consensus mogelijk is over het Pact of dat machtige staten er zich niet achter willen scharen.
Het document zoals het op de top zal worden besproken om er de laatste geschilpunten uit weg te werken, is rond een paar grote thema’s opgebouwd: duurzame ontwikkeling; internationale vrede en veiligheid; wetenschap, technologie, innovatie en digitale samenwerking; jongeren en toekomstige generaties; en aansluitend de hervorming van het mondiaal bestuur. Onder elk van die onderdelen staan een aantal actiepunten opgesomd - 58 in totaal. Het is de bedoeling dat de staats- en regeringsleiders deze tekst op de Top onderschrijven.
Het is een teken aan de wand van het huidige politieke klimaat dat de opstellers van de tekst het noodzakelijk achten om in de inleiding te benadrukken dat de lidstaten er zich toe engageren om te handelen in overeenstemming met het Handvest van de Verenigde Naties. Het zegt veel over hoe slecht het gesteld is met het respect voor de principes en fundamenten van het internationaal recht.
Hervorming van de Verenigde Naties
De VN lijkt hoe langer hoe minder de rol te kunnen spelen waarvoor de internationale organisatie in eerste instantie is opgericht. Of zoals het in de preambule staat: de mensheid van de oorlogsgesel verlossen door de krachten te bundelen om internationale vrede en veiligheid te handhaven.
Bovendien reflecteert de samenstelling van de Veiligheidsraad die stamt van na de Tweede Wereldoorlog en het vetorecht van de vijf grootmachten daarin, de huidige machtsverhoudingen niet meer. De afgelopen decennia heeft dat vetorecht verlammend gewerkt, vooral wanneer de belangen van die grootmachten of hun belangrijkste bondgenoten in het gedrang kwamen. Vaak spelen de vijf vaste lidstaten -de VS, het VK, Frankrijk, China en Rusland- zelf een rol in gewelddadige conflicten, waardoor de besluitvorming in de Veiligheidsraad meermaals werd geblokkeerd.
In het Pact worden een aantal principes naar voor geschoven om de besluitvorming binnen de VN te versterken, zoals het “intensifiëren van de inspanningen om een overeenkomst te vinden over de toekomst van het vetorecht [in de Veiligheidsraad], met inbegrip van discussies over het beperken van de reikwijdte en het gebruik ervan”. De Veiligheidsraad moet ook uitgebreid worden, zo klinkt het, om een betere balans te verzekeren tussen representativiteit en effectiviteit. Verschillende regio’s zijn ondervertegenwoordigd zoals de regio van de Stille Zuidzee, Latijns-Amerika, de Caraïben en Afrika. Over dat laatste continent stelt de ontwerptekst van het Pact dat de historische onrechtvaardigheid moet worden hersteld waaraan dat continent is blootgesteld. Het is nog maar de vraag of de permanente leden van de Veiligheidsraad daar oor naar zullen hebben, en hun machtspositie zomaar zullen laten verzwakken.
Dat deze top er komt, weerspiegelt de erkenning van de lidstaten dat er gesleuteld moet worden aan de mondiale rechtsorde om de toekomst van de planeet te vrijwaren.
Hoewel scepticisme overheerst, is het loutere feit dat deze top gehouden wordt een weerspiegeling van de erkenning van de lidstaten dat er gesleuteld moet worden aan de mondiale rechtsorde om de toekomst van de planeet te vrijwaren. Zo herhaalt het Pact dat er tegemoet moet worden gekomen aan de duurzame ontwikkelingsdoelen die volgens de tekst in gevaar dreigen te komen. Dat is nodig om effectief resultaten te boeken op vlak van de uitroeiing van honger, armoede en ongelijkheid, het respect voor de mensenrechten en de bestrijding van de klimaatwijziging, het verlies aan biodiversiteit en de verwoestijning.
De ontwerptekst van het Pact drukt ook bezorgdheid uit over de groeiende bedreiging van de internationale vrede en veiligheid, zonder specifieke gewelddadige confrontaties op te sommen. Volgens het Zweeds vredesonderzoeksinstituut SIPRI waren er in 2023 56 gewelddadige conflicten in de wereld en is de trend stijgend. De oorlog in Oekraïne heeft de spanningen tussen kernwapenmachten ten top gedreven. “Het groeiend risico van een nucleaire oorlog kan een existentiële dreiging vormen voor de mensheid”, zo stelt het Pact, dat ook het principe herhaalt uit eerdere verdragen en resoluties van de nood aan een “totale nucleaire ontwapening”. Opvallend is de aandacht voor het probleem van de stijgende militaire uitgaven, die volgens de ontwerptekst niet ten koste mogen gaan van investeringen in duurzame ontwikkeling en vredesopbouw. De VN-secretaris-generaal krijgt de opdracht om “een analyse te maken van de impact van de stijgende militaire uitgaven op het bereiken van de duurzame ontwikkelingsdoelen”. Ook wordt het belang van preventieve diplomatie, de vreedzame aanpak van conflicten en de dialoog tussen staten benadrukt. Dat is een duidelijke verwijzing naar het gebrek daaraan in de Russische oorlog tegen Oekraïne.
Het is niet het enige punt waar principes en voornemens in het Pact ver verwijderd zijn van de praktijk. Zullen grootmachten als de VS en Rusland er bijvoorbeeld mee instemmen om te voldoen aan (toekomstige) beslissingen van het Internationaal Gerechtshof, zoals het Pact dat vraagt?
Het valt te vrezen dat het Pact -als het al goedgekeurd geraakt- niet meer zal zijn dan een symbolisch gebaar in plaats van een routekaart voor substantiële veranderingen. Het kan die symboliek pas overstijgen als daar concrete stappen en bijhorende middelen tegenover staan. En daar blijft het doorgaans haperen. En toch, als het Pact er komt, toont dat meteen dat het multilateralisme niet dood is, ondanks de internationale polarisering. Grote mondiale dreigingen zoals klimaatveranderingen, pandemieën en armoede zijn uitdagingen die immers alleen door samenwerking grondig kunnen worden aangepakt. Vooralsnog is het afwachten of dat inzicht op de “Top van de Toekomst” zal groeien.
