Op donderdag 30 januari 2025 kon de Duitse Christendemocratische Unie
(CDU), met de steun van de extreemrechtse partij 'Alternative für Deutschland' (AfD), een niet-bindende motie over immigratie doordrukken in het parlement. Het gaat hier om een alliantie die sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer is voorgekomen. De beslissing van de CDU veroorzaakte heel wat opschudding, vooral in Berlijn, waar zeker 160.000 mensen op straat kwamen.
De traditionele Duitse partijen hebben het netwerk van verenigingen en activisten dat vroeger de jongeren in de kleine steden van Oost-Duitsland ondersteunde, laten afbrokkelen. Extreemrechts is in de bres gesprongen. Onder tieners serveert het zijn viriele racisme als een drankje van trendy, anti-establishment trots.
Voor Alternative für Deutschland (AfD) was 2024 een topjaar. Bij de Europese verkiezingen in juni won deze extreemrechtse partij, die werd opgericht in 2013, 15,9% van de stemmen. Ze werd de op één na grootste partij in Duitsland, na de Christendemocratische Unie (CDU). Nog spectaculairder waren de scores in drie Länder (deelstaten) in het oosten van het land bij de regionale verkiezingen van september 2024, die schokgolven door het politiek establishment joegen: 29,2% in Brandenburg, waar de AfD maar net achter de sociaaldemocratische partij strandde (30,9%); 30,6% in Saksen, net achter de CDU (31,9%); en met 32,8% de grootste partij in Thüringen. Voor het eerst sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft een extreemrechtse partij een meerderheid in een Duits regionaal parlement. Hoewel het republikeins front -‘die Brandmauer’ (letterlijk de brandmuur)- zal verhinderen dat het AfD kan regeren, zal de partij een blokkerende minderheid hebben. En de AfD-leider van Thüringen, Björn Höcke, zal niet nalaten om die in te zetten
Eén factor maakt deze resultaten bijzonder opvallend: de doorbraak van de AfD bij jongeren, net op het moment dat deze partij zo radicaal wordt dat ze voordurend oproept voor een grootschalig 'remigratie'-project (de terugkeer van migranten naar hun geboorteland). Bij de Europese verkiezingen in juni 2024 stemde 16% van de jonge Duitsers tussen 16 en 24 jaar op de AfD, vergeleken met 17% voor de CDU, die als beste uit de bus kwam. De 'Grünen' (Groenen) verloren twee derde van hun electoraat in deze leeftijdsgroep (van 33% in 2019 naar 11% in 2024). Vijf jaar eerder hadden de Groenen geprofiteerd van het aura van de ‘Fridays for Future’-beweging tegen de opwarming van de aarde, die toen op haar hoogtepunt was. In 2024 betaalden ze de prijs voor hun mislukkingen en verloocheningen binnen de coalitieregering onder leiding van Olaf Scholz. Bij de regionale verkiezingen in september scoorde de AfD zelfs hoger onder 18- tot 24-jarigen dan onder de rest van de bevolking: 31% in Saksen en Brandenburg, en 38% in Thüringen.
Hoe komt het dat jongeren in Oost-Duitsland niet langer rood of groen stemmen, maar blauw, de kleur van extreemrechts? In de eerste plaats heeft de AfD een efficiënte jongerenorganisatie, 'Junge Alternative' (JA), die zich specifiek richt op de leeftijdsgroep van 14 tot 35 jaar. De juridische onafhankelijkheid van JA van haar moederorganisatie stelt haar in staat om nog extremere standpunten en statements in te nemen, waardoor de organisatie sinds 2023 door het Federaal Bureau voor de Bescherming van de Grondwet geclassificeerd wordt als “een extreemrechtse entiteit die een bedreiging vormt voor de democratie”. In een poging om haar aanhangers gerust te stellen in de aanloop naar de vervroegde parlementsverkiezingen op 23 februari 2025, heeft de AfD de oprichting van een nieuwe jongerenorganisatie aangekondigd.
Ondanks klachten over het aanzetten tot rassenhaat, beledigingen en geweld tegen migranten (zoals in Chemnitz in augustus 2018), groeit de populariteit van de beweging onder jongeren, en zelfs onder de allerjongsten: de kerndoelgroep van de JA is “afgegleden” van 17 en 18-jarigen naar 14 en 15-jarigen. Bij ‘testverkiezingen’ die werden georganiseerd voor leerlingen van middelbare scholen in kleine Oost-Duitse steden zoals Plauen, Döbeln en Wurzen, kreeg de AfD meer dan de helft van de stemmen van jonge tieners.
Lichaamsverering en mannelijkheid
Op de leeftijd waarop het geweten wordt gevormd, overtuigingen worden bekrachtigd en waarop men zich verzet tegen de morele orde, is Junge Alternative aantrekkelijk. Zich richtend op adolescenten in kleine en middelgrote steden, biedt de organisatie openbare bijeenkomsten met AfD-leiders, gratis concerten met lokale bands, thema-avonden en zelfs -voor de oudsten onder de jongeren- uitgebreid gemediatiseerde motortochten met de charismatische Björn Höcke, de partijleider in Thüringen, die door veel jongemannen wordt aanbeden.
In deze Oost-Duitse regio's, die al dertig jaar inwoners verliezen, ondervinden JA, AfD en de vele andere extreemrechtse en neonazistische bewegingen -'Die Republikaner' (REP), 'Pegida', 'Pro Chemnitz', 'Die Heimat', 'Der Dritte Weg', 'Die Rechte', de 'Freie Kameradschaften', 'Freie Sachsen', enz.- nauwelijks concurrentie wat betreft het organiseren van ad hoc-activiteiten. Op die manier zijn ze betrokken bij de politieke socialisatie van adolescenten. Deze rekrutering gebaseerd op kameraadschap, de cultus van het lichaam en de viriliteit (bijvoorbeeld door de collectieve beoefening van gevechtssporten), en op de adoratie van de leider, is des te effectiever omdat AfD en JA over een netwerk van lokale steunpunten beschikken dat het gehele grondgebied van deze deelstaten bestrijkt.
Naast dit militante netwerk is er ook het digitale web: extreemrechts heeft al heel vroeg massaal geïnvesteerd in geijkte communicatie op de sociale netwerken die het meest door jongeren worden gebruikt, met name TikTok, maar ook Instagram, Snapchat, WhatsApp en YouTube. JA goochelt handig met het algoritme van TikTok om een maximaal bereik te genereren, ongeacht de mate van waarachtigheid van de berichten - we weten dat de meest controversiële berichten vaak de meeste kliks opleveren, met name over het onderwerp migratie. Zelfs leiders van andere politieke partijen, zoals Andreas Stoch, leider van de sociaaldemocraten (SPD) in Baden-Württemberg, geven toe dat “AfD al heel vroeg in dit platform [TikTok] heeft geïnvesteerd. De andere politieke partijen moeten nu achtervolgen”. Het resultaat kan worden gemeten in termen van zichtbaarheid, maar ook in termen van een grotere ‘centraliteit’. Geïsoleerd in het institutionele politieke spel, belichaamt AfD in de ogen van haar jonge aanhangers niet langer de extremistische en marginale partij die wordt gewantrouwd. Men verstopt niet langer een aanhanger te zijn. In de oostelijke deelstaten is in het centrum van het politieke spel een groepering in de mode geraakt die oorspronkelijk is opgericht door saaie economieprofessoren uit het Westen. Heel wat adolescenten en post-adolescenten zijn niet per se overtuigd van de stellingen van de partij; velen willen er gewoon “bijhoren”, zich aansluiten bij een aantrekkelijke groep jongeren met zijn eigen gewoonten, kledingvoorschriften, zijn taal, humor, charismatische leiders, zijn reputatie, zijn blonde meisjes met zelfverzekerde blauwe ogen en jongens met heel kort haar. “Tegenwoordig is het heel cool, of volkomen normaal, om extreemrechtse slogans op te hangen in je garage of slaapkamer”, zegt Ocean Hale Meißner, een jonge anti-AfD activist uit het kleine stadje Döbeln in Saksen.
De greep van extreemrechtse bewegingen is vergemakkelijkt door de sluiting van culturele en sociale centra en de verdwijning van veel verenigingen en jeugdhuizen, allemaal microstructuren die een alternatief zouden kunnen bieden voor het AfD.
In sommige van deze Oost-Duitse plaatsen wordt het zelfs moeilijk, en soms gevaarlijk, om openlijk te verklaren dat je tegen AfD bent, vooral als je jezelf uit als antifa, homo, lesbisch of trans - of als je van buitenlandse afkomst bent. Intimidatie, verbale en soms fysieke bedreigingen komen vaak voor. Misstappen kunnen snel omslaan in afranselingen. Uit cijfers van de federale recherchedienst (‘Bundeskriminalamt’) voor 2023, blijkt een toename van het aantal gewelddaden tegen asielzoekers met 15% en een toename van het aantal gewelddaden tegen de opvangplaatsen waar ze verblijven met 50%.
De dubbelzinnige relatie van AfD met antisemitisme en, meer in het algemeen, met de hedendaagse Duitse geschiedenis, laat sommige tieners en jongvolwassenen ook niet onverschillig. Deze partij -net als haar jeugdafdeling- combineert de meest onwrikbare steun voor Israël met antisemitische slogans gericht tegen de vermeende complotten van de Joodse miljardair George Soros, en stelt de West-Duitse herdenkingscultuur die in de naoorlogse decennia werd geïntroduceerd, radicaal in vraag. In de oostelijke deelstaten -waar het gevoel tot een gemeenschap te behoren en deel te nemen aan de geschiedenis verdween samen met de Duitse Democratische Republiek (DDR) in 1990- sluiten de inwoners zich niet aan bij grotere verhalen: noch dat van het “herdenkingswerk”, dat West-Duitsers de kans gaf de uitzonderlijke omvang van de nazi-misdaden te bevatten, noch dat van de Europese integratie, die hen grotendeels negeerde.
Extreemrechts biedt een denkbeeld dat ingaat tegen de prikkels van de media en de politiek om zich te conformeren aan het model van de goede Duitse burger. Als uitzondering is er de steun voor Israël, die het mogelijk maakt om beschuldigingen van antisemitisme af te weren en tegelijk de anti-islamitische beschavingsvisie te legitimeren die de regeringscoalitie van de Israëlische premier Benyamin Netanyahu met de AfD deelt.
Jongeren die zich tot AfD, JA of andere extreemrechtse bewegingen wenden, hebben een “onbeschroomde” relatie met de geschiedenis van hun land. De genocide op de Joden door de nazi's is niet langer taboe en werkt niet meer als een absoluut afschrikmiddel, gesymboliseerd door de slogan “Nooit meer”, ontstaan na 1945. Deze sympathisanten van extreemrechts weigeren -wat zij zien als- de zware morele last van de verliezers van de geschiedenis te dragen. Net als hun revisionistische leider Björn Höcke, zien ze het Berlijnse Holocaust-herdenkingsmonument liever als het “monument van de schaamte”. In regio's waar het verleden synoniem is met schaamte -voor het nazisme, voor de eenpartijdictatuur, voor de crisis van de jaren 1990 die leidde tot sociale achteruitgang- predikt extreemrechts trots. Trots om te behoren tot een gemeenschap die zich verenigt in zijn afkeer voor migranten, en lokaal gestalte krijgt in groepsgeest, nationalistische liederen en racistische slogans, die actief worden verspreid op het internet. En we mogen de accessoires niet vergeten. De Patria online winkel verkoopt T-shirts, 'Remigratie'-stickers, Björn Höcke-merchandise, 'Trotse Frisheid'-deodorants, vlaggen en andere nationalistische attributen, maar ook kinderboeken ('Der Kleine Fisch Schwimmt Gegen den Strom' - De kleine vis zwemt tegen de stroom in) en referentietitels zoals Jean Raspail's openlijk racistische ‘Le Camp des saints’ (1973). De online-accounts van Wilhelm Kachel (Instagram, X en TikTok) verspreiden extremistische beelden, clips en shockerende slogans gegenereerd door artificiële intelligentie (AI) en gericht op jongeren, zoals “Geen yallah yallah. Hier is Duits de officiële taal”. Op YouTube worden rally-liederen geproduceerd door een ander AI-content creator, genaamd ‘Sachsii’, waarschijnlijk een samentrekking van 'Sachsen' (de deelstaat Saksen) en 'sexy'.
Tegenover de mythe van een herenigd Duitsland in vrede met zichzelf, stellen de aanhangers van de AfD ook een specifieke 'Ost-Identität' (identiteit van het Oosten) - conservatief en nationalistisch. Gedurende drie decennia werden hun ouders achtereenvolgens teleurgesteld door rechts (CDU), de sociaaldemocraten (SPD) en links (PDS, nu Die Linke). In een sfeer van wantrouwen jegens de politiek geniet extreemrechts het privilege van partijen die nog nooit geregeerd hebben.
Zo voegen conjuncturele verklaringen -een toename van de xenofobie in het oosten na de opvang van een miljoen Syrische vluchtelingen door Duitsland in 2015 en na de massale komst van Oekraïense vluchtelingen in 2022, evenals een toename van antisemitisch en islamofoob racisme in 2023-2024, in het zog van de oorlog in het Midden-Oosten- zich bij diepere historische, psychologische en sociale oorzaken.
De kinderen na hen
De jonge Oost-Duitsers die op AfD stemmen of zich er zich tot aangetrokken voelen, worden vaak gerekruteerd onder de kinderen of kleinkinderen van de ‘Ossi's’ (de inwoners van de voormalige DDR) die gedesillusioneerd geraakten na het keerpunt van 1989-1990. Hun ouders of grootouders emigreerden niet massaal naar het Westen vlak na de val van de Muur, maar waren wel getuige van het vertrek van enkele honderdduizenden jonge mensen, voornamelijk geschoolde vrouwen, op zoek naar een betere toekomst. Zij die achterbleven, ondergingen in stilte de hevige schokken van de jaren 1990: de afschaffing van de instellingen die het sociale leven structureerden; de ontmanteling van de industrie die leidde tot massale werkloosheid; de versnelde vergrijzing van de bevolking; en het in verval raken van de kleine steden.
Tussen 1990 en 1995 steeg het aantal echtscheidingen, zelfmoorden en depressies in deze 'nieuwe deelstaten', die in het Westen werden gezien als de grote begunstigden van de val van de Muur. Het gevoel van verraad en degradatie nam toe, wat gepaard ging met een afwijzing van de politiek en, bij sommige jongeren, een neonazistisch nihilisme, geïllustreerd door de racistische rellen in Hoyerswerda en Rostock in 1991 en 1992. Natuurlijk waren veel Ossi's in staat om terug te veren en een toekomst op te bouwen die aansloot bij hun ambities. Maar allemaal hebben ze de grote omwentelingen van de jaren 1990 aan den lijve ondervonden. Degenen die als kind zagen hoe hun familie zich in allerlei bochten moest wringen, zijn nu beter af dan in de decennia daarvoor. Hebben hun ouders hun wrok aan de volgende generatie doorgegeven, volgens het overdrachtsproces dat werd onderzocht door de filosofe Cynthia Fleury? Volgens officiële statistieken beschouwde ongeveer 54% van de Oost-Duitsers zichzelf in 2024 nog steeds als tweederangsburgers.
We mogen ons echter niet overgeven aan excessief pessimisme. Meer dan twee derde van de kiezers tussen de 16 en 35 jaar stemt niet op AfD en velen van hen mobiliseren zich tegen extreemrechts. Elke nationalistische demonstratie wordt beantwoord met een tegendemonstratie. Verder is de radicalisering richting extreemrechts van een deel van de jongeren geen Oost-Duitse uitzondering. Het fenomeen treft ook het westen van het land, zij het in mindere mate, en alle buurlanden van Duitsland. Fusies, wederzijdse beïnvloeding en toenadering tussen extreem-nationalistische bewegingen zijn courant. Aan de vooravond van de vervroegde algemene verkiezingen in Duitsland hebben de traditionele partijen nog steeds geen tegengif gevonden.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder in 'Le Monde Diplomatique'.