In het derde nucleaire tijdperk winnen kernwapens aan belang in de veiligheidsdoctrines van de kernwapenstaten en is het internationaal nucleair non-proliferatie- en wapenbeheersingsregime volledig ingestort.
Te midden van oplopende geopolitieke spanningen besteedden de negen kernwapenstaten in 2023 een recordbedrag aan hun nucleaire arsenalen. Dat concludeert de ‘International Campaign for the Abolition of Nuclear Weapons’ (ICAN) in een nieuw rapport. Het gaat om een gezamenlijk bedrag van 91,4 miljard dollar. Dat is 10,8 miljard dollar of 13,4% meer dan in 2022. Alle kernwapenstaten verhoogden vorig jaar hun nucleaire budgetten. Bovenaan de lijst staat de Verenigde Staten, dat met 51,5 miljard dollar -een stijging van 18% t.o.v. 2022- meer spendeerde aan zijn nucleair arsenaal dan alle andere kernwapenstaten samen. China staat op de tweede plaats. Het spendeerde 11,9 miljard dollar, een stijging van 6,7% tegenover 2022. Op plaats drie staat Rusland dat 8,3 miljard dollar uitgaf aan nucleaire wapens - 6,1% meer dan het jaar voordien.
De recentste cijfers volgen de trend van de afgelopen vijf jaren, die werden gekenmerkt door een aanhoudende stijging van de budgetten voor nucleaire arsenalen. Sinds 2019 spendeerden de kernwapenstaten maar liefst 386,9 miljard dollar aan kernwapens – een algemene stijging van deze uitgaven met 34,4%.
De enorme bedragen die worden besteed aan nucleaire arsenalen, zijn financiële middelen die niet gebruikt kunnen worden om dringende mondiale veiligheidsuitdagingen aan te pakken, zoals de klimaatverandering en de gevolgen ervan, de toenemende ongelijkheid, enz.
Modernisering en uitbreiding
Alle negen kernwapenstaten zijn hun nucleaire arsenalen al een paar jaar aan het vernieuwen en in sommige gevallen aan het uitbreiden. Dit ondanks het feit dat de vijf door het Non-proliferatieverdrag (1970) erkende kernwapenstaten -Rusland, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en China- eigenlijk verplicht zijn om hun arsenalen af te bouwen met het oog op een wereldwijde nucleaire ontwapening. De overige vier kernwapenstaten -India, Pakistan, Noord-Korea en Israël- zijn geen partij bij dit verdrag.
De modernisering van de nucleaire arsenalen houdt in dat oude kernkoppen worden vervangen door geüpgradede varianten die nauwkeuriger zijn dan hun voorgangers. Dat zou de collaterale of onbedoelde schade (‘collateral damage’) in geval van gebruik moeten minimaliseren. Op het eerste zicht lijkt dit een positief gegeven, maar het wil ook zeggen dat de drempel om nucleaire wapens in te zetten wordt verlaagd. Dat is extreem gevaarlijk, want het blijven arbitraire massavernietigingswapens, ongeacht de toevoeging van systemen die de wendbaarheid en accuraatheid vergroten, en/of de explosiekracht instelbaar maken.
Een ander aspect van de moderniseringsprogramma’s is de ontwikkeling van nieuwe draagsystemen, zoals hypersonische ballistische raketten en kruisraketten die minstens vijf keer sneller zijn dan het geluid en in theorie elke vorm van luchtafweer zouden kunnen ontwijken. Deze evolutie ondermijnt de strategische stabiliteit tussen kernwapenmachten, aangezien dergelijke dragers een kernwapenstaat genoeg vertrouwen kunnen geven om als eerste een nucleaire aanval uit te voeren (‘first strike’), met als doel de uitschakeling van het arsenaal van een vijandelijke kernwapenstaat. (Strategische stabiliteit is de situatie waarbij kernmachten niet de noodzaak voelen om als eerste een detecteerbare kernwapenaanval te lanceren, omdat de kans op een vergeldende nucleaire aanval te groot is.)
Los van de moderniseringsprogramma’s die de wereldwijde nucleaire arsenalen performanter moeten maken, zetten alle kernmachten -behalve de VS, Israël en Frankrijk- ook in op de uitbreiding van hun voorraden. Daarbij valt niet naast de opmars van China te kijken. Volgens het VS-ministerie van Defensie zou China tegen 2030 over 1000 operationele kernkoppen kunnen beschikken. Het Verenigd Koninkrijk verhoogde in 2021 de bovengrens voor zijn voorraad kernkoppen van 225 naar 260 stuks.
In 2018 kondigde Rusland aan dat het nieuwe wapensystemen zou vervaardigen die zowel conventionele als nucleaire ladingen kunnen dragen. In 2023 werd bijvoorbeeld de nieuwe intercontinentale ballistische raket, de RS-28 Sarmat, in dienst genomen. Volgens schattingen van experts kan de RS-28 Sarmat meervoudige onafhankelijk richtbare kernkoppen met een totaalgewicht tot 10 ton afleveren op eender welke locatie ter wereld.
Ook India, Pakistan en Noord-Korea zetten volop in op nieuwe wapensystemen en een uitbreiding van hun nucleair arsenaal.
Huidige nucleaire status
Anno 2024 zijn er 12.121 kernkoppen in de wereld. Daarvan worden er 9.585 beheerd door het militair apparaat van de kernwapenstaten, wat wil zeggen dat ze potentieel kunnen worden ingezet. Van deze 9.585 zijn er 3.904 ontplooid, de rest ligt opgeslagen, wachtend om eventueel ontplooid te worden in de toekomst. Een niet onbelangrijk detail is dat er momenteel 2.100 kernkoppen op ‘high alert’ staan, wat betekent dat ze binnen maximaal 15 minuten kunnen afgevuurd worden. Zowel de Verenigde Staten, Rusland, het Verenigd Koninkrijk als Frankrijk houden een deel van hun arsenaal in deze verhoogde staat van paraatheid.
In vergelijking met de jaren 1980 -toen er om en rond 70.000 kernwapens waren in de wereld- lijken de huidige nucleaire arsenalen bescheiden. Maar niets is minder waar. De huidige nucleaire wapens zijn veel efficiënter en krachtiger, dus er zijn er minder nodig om eenzelfde verwoestend effect te ressorteren.
Volgens Dan Smith, directeur van het ‘Stockholm International Peace Research Institute’ (SIPRI), dat elk jaar een lijvig rapport uitbrengt over internationale veiligheid, bewapening, ontwapening en wapenbeheersing, slinken de nucleaire arsenalen nog steeds. Hans Kristensen, directeur van het ‘Nuclear Information Project’, beaamt dit, maar wijst erop dat het tempo waarmee ze worden afgebouwd significant is vertraagd in vergelijking met de laatste 30 jaar. De reducties van de nucleaire voorraden vinden nu uitsluitend nog plaats omdat de VS en Rusland kernkoppen blijven ontmantelen die al lang uit dienst zijn gehaald. Bovendien blijft het aantal operationele kernkoppen in de wereld, jaar op jaar aangroeien.
Dat de budgetten die gewijd worden aan de nucleaire arsenalen zo drastisch stijgen, het ontmantelingstempo van de nucleaire arsenalen vertraagt en het aantal operationele kernkoppen stijgt, toont aan dat de kernwapenstaten en hun alliantiepartners steeds meer rekenen op nucleaire wapens in hun defensie- en veiligheidsdoctrines. In de context van stijgende geopolitieke spanningen dient zich zelfs een nieuwe nucleaire wapenwedloop aan. Al deze ontwikkelingen zijn uiterst zorgwekkend, want ze maken de onveiligheid in de wereld alleen maar groter.
In 2023 zetten wetenschappers van de ‘Bulletin of Atomic Scientists’ de wijzers van hun symbolische ‘Doomsday Clock’ op 90 seconden voor middernacht. Ook dit jaar bleven de wijzers van de Doomsday Clock ongewijzigd. Dit wil zeggen dat we nooit eerder zo dicht bij een catastrofe op globale schaal stonden als nu. Zelfs tijdens het hoogtepunt van de Koude Oorlog stonden we er nooit zo slecht voor. De dreiging die uitgaat van nucleaire wapens is reëler en tastbaarder dan ooit.
NAVO, de VS en Rusland
Binnen de NAVO zijn er momenteel gesprekken aan de gang over het operationaliseren van meer nucleaire wapens, d.w.z. bestaande kernwapens in een hogere staat van paraatheid brengen door ze uit voorraad te halen en te ontplooien, of nieuwe kernwapens opstellen. De nucleaire wapens in Europa zijn volgens de NAVO “beschikbaar voor nucleaire rollen op verschillende niveaus van paraatheid”. De VS-kernbommen die in NAVO-verband in België, Nederland, Italië, Duitsland en Turkije liggen, zijn echter niet onmiddellijk inzetbaar aangezien ze eerst uit hun beveiligde opslagplaats moeten worden gehaald (‘Weapon Storage and Security System’ – WS3) en dan nog bevestigd moeten worden aan gevechtsvliegtuigen, wat niet in een oogopslag is gebeurd.
Deze gesprekken binnen de NAVO tonen aan dat de confrontatiepolitiek van de westerse militaire alliantie vis à vis Rusland intenser wordt. Ze komen er in een context van oorlog in Oekraïne, meerdere Russische nucleaire dreigementen en toenemende nervositeit in Europa.
Vlak nadat de Britse minister van Buitenlandse Zaken David Cameron in Kiev zei dat Oekraïne Rusland zou kunnen aanvallen met Britse wapens en nadat Macron eerder de mogelijkheid opperde om westerse troepen naar Oekraïne te sturen, kondigde het Kremlin in mei 2024 aan dat de Russische strijdkrachten zich klaarmaken om de inzet van tactische kernwapens te oefenen – een duidelijke boodschap aan de de facto militaire bondgenoten van Oekraïne.
In maart 2023 had de Russische president Vladimir Poetin al meegedeeld dat hij vooruitgeschoven tactische kernwapens zou stationeren in Wit-Rusland, naar analogie met de VS-kernwapens in Europa. In juni van datzelfde jaar stelde Poetins Wit-Russische ambtgenoot Aleksander Loekasjenko, dat Wit-Rusland de eerste Russische tactische kernwapens had ontvangen.
Met de nucleaire oefeningen en de ontplooiing van Russische tactische nucleaire wapens in Wit-Rusland probeert het Kremlin een strategische pariteit te behouden met de NAVO en de VS.
China en de VS
Sinds China is uitgegroeid tot een economische en politieke wereldmacht, ziet de Verenigde Staten het land als een strategische en hegemonische rivaal. Al onder president Obama kwam er een verschuiving in het VS-buitenlands beleid dat voortaan gericht was op het fnuiken van China. President Trump ontketende zelfs een heuse handelsoorlog met Beijing. Op militair vlak verstevigde Washington zijn aanwezigheid en zijn bondgenootschappen met andere landen in de Oost-Aziatische regio, en werden er nieuwe allianties gecreëerd, met het oog op de omsingeling van China.
Er is duidelijk sprake van een confrontatiepolitiek vanwege de VS, waarbij de veranderde houding ten opzichte van Taiwan een belangrijke indicator is. Sinds het begin van de jaren 1970 erkent Washington officieel dat Taiwan deel uitmaakt van China, maar de afgelopen jaren provoceert de VS met vergaande diplomatieke en militaire initiatieven ter verstoring van de reële status quo. (Afgelopen maart werd zelfs melding gemaakt van de aanwezigheid van speciale eenheden van het VS-leger op afgelegen eilanden van Taiwan als onderdeel van een uitwisselingsproject om Taiwanese troepen te trainen.) China reageerde al herhaaldelijk met intimiderende militaire oefeningen in de Straat van Taiwan. De hoogoplopende spanningen tussen de VS en China in de regio kunnen altijd tot een militaire confrontatie en nucleaire escalatie leiden.
Tegen deze achtergrond is China bezig met een ongezien grootschalige modernisering en uitbreiding van zijn kernwapenprogramma - een zorgwekkend gegeven. SIPRI schat dat het totaal aantal Chinese kernkoppen aan het begin van dit jaar op 500 stond. Dat is nog steeds een heel pak minder dan de voorraden van Rusland (4380) en de VS (3708), maar betekent toch een toename van 18% ten opzichte van het jaar ervoor.
Men neemt aan dat China zijn kernkoppen in vredestijd altijd gescheiden van zijn dragers heeft opgeslagen, maar volgens SIPRI zijn er indicaties dat Beijing dit jaar voor het eerst kernkoppen gekoppeld heeft aan lanceersystemen. In principe kan China hierdoor sneller nucleaire wapens inzetten.
China is naast India de enige kernwapenstaat die formeel een ‘No First Use’-doctrine hanteert, d.w.z dat Beijing enkel nucleaire wapens zal inzetten als het zelf het slachtoffer wordt van een nucleaire aanval. Officieel zou China ook niet meer kernkoppen bezitten dan nodig geacht om andere staten af te schrikken van een aanval (‘minimal deterrence’-beleid). De aan de gang zijnde uitbreiding van- en aanpassingen aan het Chinese arsenaal lijken dit beleid in de praktijk uit te hollen.
Derde nucleaire tijdperk
Ook de kleinere kernwapenstaten zijn allemaal betrokken bij potentiële, latente of reële conflicten. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk zijn als NAVO-landen verbonden aan de VS en diens confrontatiepolitiek ten opzichte van Rusland en China. Pakistan en India liggen van bij hun onafhankelijkheid in 1947 op ramkoers en vochten al verschillende oorlogen uit. Sinds de twee staten openlijk nucleaire testen uitvoerden in 1998, dreigt elk onderling gewapend conflict de nucleaire drempel te overschrijden. Vandaag zijn beide landen verwikkeld in een nucleaire wapenwedloop. Noord-Korea, dat nog steeds officieel in oorlog is met Zuid-Korea, kondigt regelmatig rakettesten aan en voerde sinds 2006 zes nucleaire testen uit. En ten slotte is er Israël. Terwijl deze kernmacht een genocidale oorlog voert tegen de Palestijnen in de Gazastrook, weet niemand waartoe de extreemrechtse en duidelijk losgeslagen regering van premier Netanyahu werkelijk in staat is.
De steeds prominentere aanwezigheid van kernwapens in militaire strategieën en retoriek, de alsmaar stijgende nucleaire budgetten en het toenemend aantal operationele kernkoppen in de wereld, de geopolitieke spanningen tussen de grote kernmachten en de kans op escalatie van (al dan niet gewapende) conflicten, tonen aan dat we in een andere wereld leven dan pakweg 30 jaar geleden. Experten hebben het over een derde nucleaire tijdperk dat wordt ingeluid.
Het eerste nucleaire tijdperk begon in 1945 en eindigde toen de Koude Oorlog afgelopen was. Dit tijdperk werd gekenmerkt door een intense kernwapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, en door hoogoplopende geopolitieke spanningen. Niettemin werden in die tijd ook heel wat internationale akkoorden en verdragen gesloten -zowel bilateraal als multilateraal- om de nucleaire arsenalen af te bouwen en te limiteren.
Het tweede nucleaire tijdperk begon na de Koude Oorlog en is sinds het tweede decennium van de 21e eeuw aan zijn einde gekomen. In deze periode werden de grote nucleaire arsenalen van de VS en Rusland gedeeltelijk ontmanteld. De wereld ging van 70.000 naar een kleine 15.000 kernkoppen. Daartegenover staat dat kernwapens zich verspreidden naar meerdere derde landen en de bilaterale wapenbeheersingsakkoorden tussen Rusland en de VS een voor een sneuvelden. Het tempo waaraan de nucleaire arsenalen werden ontmanteld daalde bovendien aanzienlijk de laatste jaren.
Momenteel bevinden we ons aan het begin van het derde nucleaire tijdperk. Dat wordt gekenmerkt door hoog oplopende geopolitieke spanningen tussen de grote kernmachten, een nieuwe nucleaire wapenwedloop, een toenemend belang van kernwapens in veiligheidsdoctrines, een stijgend aantal operationele kernkoppen en een falend internationaal non-proliferatie- en ontwapeningsregime.
Quasi alle bilaterale wapenbeheersingsakkoorden tussen de VS en Rusland zijn ondertussen opgezegd. In 2023 trok Rusland zich terug uit het laatste dergelijke akkoord, het New START-verdrag, dat het aantal opgestelde strategische nucleaire wapens beperkte (Rusland beloofde zich wel aan de bepalingen te zullen houden). Officieel loopt het New START-verdrag af in 2026. Als het dan niet wordt vernieuwd of geen opvolging krijgt, zullen Rusland en de VS hun nucleaire arsenalen voor het eerst sinds de jaren 1970 ongehinderd kunnen uitbreiden.
Op de drempel van het derde nucleaire tijdperk kunnen we dus concluderen dat kernwapens vandaag -naast de klimaatverandering- absoluut de grootste existentiële bedreiging vormen voor mens en planeet.
