De VN-Klimaattop COP 24 vond zopas plaats in het Poolse Katowice, een stad die op de lijst staat van meest vervuilde steden in Europa. De gemiddelde hoeveelheid fijnstof in de lucht ligt er 3 keer hoger dan de limiet die de Wereldgezondheidsorganisatie aanbeveelt.
Polen telt 33 steden die in de top 50 van meest vervuilde EU-steden staan. Dat komt door het grote verbruik van steenkool in het land. Steenkoolcentrales zijn naast enorme luchtvervuilers ook goed voor bijna de helft van alle CO2-uitstoot wereldwijd.
De snelste manier om de C02-uitstoot te verminderen, is zo spoedig mogelijk te stoppen met het verstoken van steenkool. Volgens het laatste rapport van het IPCC ('Intergovernmental Panel on Climate Change') zou 59% tot 78% van al het steenkoolverbruik stopgezet moeten worden tegen 2030 en zouden alle steenkoolelektriciteitscentrales moeten sluiten tegen 2050 als we nog een kans willen maken om de gemiddelde temperatuurstijging ten opzichte van de pre-industriële tijd niet boven de 1,5° Celsius te laten uitstijgen. Het tegengaan van deze mondiale temperatuurstijging is de doelstelling van het klimaatakkoord van Parijs (2015) en is noodzakelijk om de meest catastrofale gevolgen van de aan de gang zijnde klimaatverandering te voorkomen.
Steenkooluitdaging
Volgens het Internationaal Energie Agentschap (IEA) staan kolen momenteel in voor een derde van de energievoorziening in de wereld en voor 40% van alle elektriciteitsproductie. Steenkool speelt bovendien een cruciale rol bij de productie van ijzer, staal en cement.
De bewezen steenkoolvoorraden in de grond zijn aan het huidige (gigantische) globale tempo van verbruik nog goed voor 134 jaar. In 2017 stond het steenkoolverbruik op 5360 miljoen ton kool-equivalent (tce). 1 tce staat voor de hoeveelheid energie die vrijkomt bij het verbranden van 1 ton steenkool. Het IEA verwacht dat het steenkoolverbruik min of meer stagneert de komende jaren om in 2022 uit te komen op 5530 miljoen tce.
Na een piek in 2013, volgden 4 jaren waarin het verbruik en de productie van steenkool wereldwijd daalde. In 2017 kwam aan deze dalende trend een voorlopig einde. Wereldwijd werd in 2017, 7548 miljoen tce geproduceerd en zo'n 1400 miljoen tce internationaal verhandeld.
De VS zit op een kwart van alle gekende steenkoolvoorraden, Rusland op 15,5%, Australië op 14%, China op 13%, India op 10%. Oekraïne op 3,3%, Duitsland op 3,5% en Polen op 2,5%. Samen zijn deze landen goed voor bijna 90% van de mondiale steenkoolvoorraden. Het is dus niet verwonderlijk dat ze de hoofdrolspelers zijn in het steenkoolverhaal.
China is al sedert 1985 de grootste steenkoolproducent ter wereld en was in 2017 goed voor een slordige 45% van de mondiale productie. China produceert ongeveer evenveel als de volgende 9 landen in de top 10 van steenkoolproducenten samen: India, de VS, Australië, Indonesië, Rusland, Zuid-Afrika, Duitsland, Polen en Kazachstan. De top 10 staat in voor zo'n 90% van alle steenkoolproductie.
De wereldwijde handel in steenkool bedroeg in 2017 rond de 1370 miljoen tce. Indonesië (28,5%) en Australië (27,6%) zijn veruit de grootste kolenexporteurs ter wereld, gevolgd door Rusland (14%), de VS (6,4%) en Colombia (6,3%). De grootste importeurs bevinden zich in Azië: China (19,5%), India (15%), Japan (13,5%), Korea (10,6%) en Taiwan (5%). De gezamenlijke import van deze top 5 is goed voor bijna 65% van de totale mondiale import. De volgende 3 grootste importeurs zijn dichterbij terug te vinden: Duitsland, Nederland en Turkije.
Globale trends
China is zowel de grootste producent als verbruiker van steenkool (50%). Het land neemt ook het grootste deel van de mondiale productie van steenkool-intensieve ruwe materialen voor zijn rekening, zoals ruwstaal (50%), ruwijzer (60%) en cement (58,5%). Ondanks de lichte stijging van het steenkoolverbruik in 2017, blijft China onder zijn piekverbruik van 2011.
In India neemt het steenkoolverbruik heel snel toe. Sedert 2011 is de kolenconsumptie er met 72% gestegen! India is nu de op één na grootste verbruiker ter wereld. Het nam die positie in 2015 over van de VS, waar het verbruik voor het vierde jaar op rij daalt.
Er tekent zich een duidelijk verschil in verbruik af tussen lidstaten van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en niet-OESO-landen (o.a. China en India). Het verbruik in OESO-landen lag in 2017 nagenoeg opnieuw op hetzelfde niveau als in 1978. Hun steenkoolverbruik steeg tot 2007 en daalde sedertdien met 25% tot het huidige niveau. In niet-OESO-landen is dat verbruik tussen 1978 en 2017 en lijkt de piek nu pas bijna bereikt.
Hoewel er voor de OESO-landen gemiddeld een duidelijk dalende trend is, zijn er tussen de OESO-landen onderling wel nog grote verschillen. Het verbruik daalt in de Noord-Amerikaanse en Europese OESO-landen en stijgt in de Aziatische OESO-landen. Voor 2017 werd het afgenomen verbruik van de VS, Duitsland en Groot-Brittannië bijna volledig gecompenseerd door het toegenomen verbruik van Zuid-Korea.
Verenigde Staten
President Trump is zoals bekend een fervente ‘klimaatontkenner’ en trok de VS terug uit het Klimaatakkoord van Parijs. In zijn verkiezingscampagne -met het credo 'America First'- pleitte hij onomwonden voor een restauratie van de fossiele economie, en dus ook van de nationale kolenindustrie, onder het mom van de creatie van werkgelegenheid. Hij nam voorstanders van de fossiele brandstoffenindustrie op in zijn regering (zo benoemde hij klimaatontkenner Rick Perry tot Minister van Energie), en probeert wetshervormingen en subsidies door te drukken ten voordele van kolencentrales.
Maar ondanks Trump lijkt de VS toch finaal de weg ingeslagen te hebben van de afbouw van kolengestookte elektriciteitscentrales. De VS telt 530 kolencentrales. Meer dan de helft daarvan (281) is ondertussen gesloten of kreeg een finale sluitingsdatum opgeplakt – 40 tijdens het presidentschap van Trump. De Sierra Club, een groep van meer dan 100 Amerikaanse milieuorganisaties die al meer dan 10 jaar actief campagne voert tegen de kolenindustrie, maakt zich sterk dat aan het huidig tempo van sluitingen, alle centrales in de VS dicht zullen zijn tegen 2035 - in lijn met de verwachtingen van het Klimaatakkoord. In 2009 produceerden kolencentrales in de VS nog voor 350.000 megawatt (MW) aan energie. 10 jaar later is dat teruggebracht tot 250.000 MW. Maar de strijd lijkt zeker nog niet gewonnen. Andrew Wheeler, een voormalige kolenlobbyist en de huidige nieuwe baas van het Amerikaans Natuurbeschermingsagentschap, kondigde begin december doodleuk aan dat de VS het verbod dat Obama invoerde op de bouw van nieuwe kolencentrales, wil schrappen.
Wat de kolenproductie betreft, valt er onder het beleid van Trump een kentering vast te stellen. De productie van steenkool was sinds 2008 aan het dalen. In de Amerikaanse mijnstaten West Virginia en Kentucky halveerde ze tussen 2008 en 2015 van 234 naar 112 miljoen ton. Maar in 2017 steeg de Amerikaanse kolenproductie opnieuw met meer dan 6%. De toegenomen productie is op export gericht en wordt uitgevoerd naar Turkije, India en Japan.
China
Beijing sloot in 2014 een klimaatdeal met president Obama en tekende het Klimaatakkoord van Parijs. De autoriteiten in China beschouwen het verbeteren van de luchtkwaliteit tegenwoordig als een belangrijke beleidsprioriteit, want de luchtvervuiling in het land is immens. Er wordt ook sterk ingezet op hernieuwbare energie. Maar het staat toch buiten kijf dat China nog een lange tijd hét kolenzwaargewicht zal blijven. Momenteel heeft China een capaciteit van 993.000 MW aan kolencentrales. Dat is de helft van de totale capaciteit in de wereld. Gemiddeld liggen de kolencentrales wel meer dan de helft van de tijd stil wegens overcapaciteit.
De Chinese overheid heeft tijdens de periode van 2014 tot 2016 honderden plannen voor nieuwe kolencentrales stopgezet. De centrale regering grijpt in om de bouwdrift in de Chinese provincies -aangestuurd door lokale besturen- een halt toe te roepen. Maar uit het laatste rapport van 'Coal Plant Tracker' (juli 2018) blijkt dat China op dit ogenblik toch nog voor 259.000 MW aan kolencentrales aan het bijbouwen is! Dat komt overeen met de totale capaciteit van alle Amerikaanse kolencentrales samen. Als deze centrales effectief gerealiseerd worden, dan zal China zijn zelfopgelegde plafond van 1100 gigawatt overschrijden (Vijfjarenplan 2016-2020) en dan liggen de klimaatdoelstellingen van Parijs totaal buiten bereik. Volgens het IEA moet China al zijn kolencentrales tegen 2045 buiten bedrijf stellen om de wereld 50% kans te geven de globale temperatuurstijging nog onder de 1,75°C te houden.
Chinese bedrijven zijn ook actief in de buitenlandse kolenindustrie. In 2017 hadden ze een belang van 16% in de productie, financiering en planning van alle kolencentrales in ontwikkeling in de rest van de wereld.
Europa
Het huidige klimaatbeleid van de EU beoogt om tegen 2050, 60% minder CO2-uitstoot te realiseren. Dat is een van de meest ambitieuze doelstellingen wereldwijd, maar niet voldoende om de nieuwe aspiraties van het Klimaatakkoord van Parijs te realiseren. Tegen 2020 zou de EU ambitieuzere plannen moeten voorleggen. De Europese Commissie lanceerde voor de start van de COP 24 haar visie voor een klimaat-neutrale EU tegen 2050. Deze visie valt echter moeilijk te rijmen met het bestaan van Europese steenkoolcentrales. Binnen de EU zijn kolen momenteel nog goed voor 21% van alle elektriciteitsproductie en 66% van alle CO2-uitstoot ten gevolge van de opwekking van elektriciteit.
Sinds het begin van 2016 werden 23 steenkoolcentrales gesloten in Europa -o.a. de laatste steenkoolcentrale in België (Langerlo)- en kregen 22 centrales een sluitingsdatum. Dat is een positieve evolutie, maar wat met de huidige 250 nog steeds actieve steenkoolcentrales in de EU? Tal van factoren drijven steenkoolcentrales tot verdwijning: nationale en Europese regels inzake luchtverontreiniging, de CO2-doelstellingen, de stijgende prijs van een ton CO2 (in de EU bestaat een CO2-handel en de prijs van een ton verdriedubbelde het voorbije jaar, wat steenkool-elektriciteit veel duurder maakt), de EU-subsidies voor steenkool staan ter discussie, en het wordt stilaan goedkoper om elektriciteit op te wekken met hernieuwbare energie dan met steenkool. Toch blijven ook de steenkoolbedrijven in de EU hardnekkig vasthouden aan hun voor het klimaat nefaste businessmodel.
Een recent rapport van 'Climate Action Network Europe' onthult de top 10 van grootste steenkoolbedrijven in de EU. Het zwaartepunt van de sector ligt -zoals te verwachten viel gezien de omvang van de steenkoolvoorraden daar- in Duitsland en Polen. Het Duitse bedrijf RWE is in zijn eentje jaarlijks goed voor een CO2-uitstoot gelijk aan de totale uitstoot van Zweden, Zwitserland en Portugal samen. De 4 meest vervuilende steenkoolcentrales van RWE staan in de staat Noordrijn-Westfalen en branden op bruinkool die in de onmiddellijke omgeving gedolven wordt. Bruinkool is een tussenfase tussen turf en steenkool. Het heeft een hoog zwavelgehalte en is van alle soorten steenkool die gebruikt worden, de meest vervuilende. De uitstoot van die 4 centrales heeft een groot effect op de luchtkwaliteit van de Duitse buurlanden België, Nederland en Frankrijk. RWE’s steenkoolcentrales in Nederland en Groot-Brittannië worden respectievelijk gesloten in 2025 en 2029, onder druk van de overheden daar. Maar van de Duitse regering komt geen druk. RWE gaat er dus van uit dat het business as usual is tot 2045. RWE plant in eigen land zelfs nog een nieuwe steenkoolcentrale en de verdere uitbreiding van zijn bruinkoolmijnen, ook al moeten daarvoor een eeuwenoud bos en verschillende dorpen verdwijnen.
Vreemd. Duitsland wordt internationaal nochtans geroemd voor zijn energietransitie (de sluiting van kerncentrales en investeringen in hernieuwbare energie). Toch slaagde het er de voorbije 9 jaar niet in om zijn emissie van broeikasgassen te laten dalen. Het land heeft het Klimaatakkoord ondertekend, maar zal zelfs de huidige (zwakkere) doelstelling van 40% minder uitstoot tegen 2020 t.o.v. 1990, nooit halen. Onder grote publieke druk gaf bondskanselier Merkel uiteindelijk de opdracht aan een speciale commissie om een uitstapplan voor kolen uit te werken. Maar deze 'Kolencommissie' stelt keer op keer de publicatie van haar rapport uit. Duitsland nam deel aan de COP24, maar de Duitse onderhandelaars hadden er geen idee van wat de officiële positie van hun land vis-à-vis steenkool nu eigenlijk is.
In Polen wordt pakweg 80% van de elektriciteit opgewekt in kolencentrales en werken 100.000 mensen in de kolenindustrie. Het bedrijf PGE, dat de meest vervuilende steenkoolcentrale van Europa uitbaat, heeft de Poolse staat als meerderheidsaandeelhouder en bouwt momenteel 2 nieuwe steenkoolcentrales (in Túrow en Opole). Het heeft ook een vergunningsaanvraag lopen voor de ontginning van de Złoczew-mijn, waarvoor 3000 mensen zouden moeten verhuizen. De Poolse president stelde in zijn speech op de COP 24 dat zijn land nog voor 200 jaar aan kolenvoorraad heeft en dat het moeilijk is om die op te geven. In het Poolse energieplan, dat tot 2040 strekt, wordt gerekend op steenkoolcentrales en de bouw van kerncentrales.
Dringend tijd voor actie
De afbouw van steenkoolcentrales moet snel gebeuren. Tegen 2050 moet de steenkoolcentrale-teller op 0 staan. Uit de cijfers van een gezamenlijk rapport van Greenpeace, de Sierra Club en CoalSwarm van maart 2018, blijkt dat er in 2017, in vergelijking met 2016, een kwart minder nieuwe kolencentrales gebouwd werden in de wereld. En het aantal nieuwe kolencentrales dat in de planningsfase of in een vergunningsproces zit, is tussen 2016 en 2017 met 59% gedaald. Aan dit tempo zullen er tegen 2022 meer oude kolencentrales gesloten worden, dan dat er nieuwe gebouwd worden. Dat is dus wel een hoopvolle trend. Maar er worden hoe dan ook nog steeds 260 nieuwe kolencentrales gebouwd in 35 verschillende landen, zelfs in de EU. En met de rugdekking van de Amerikaanse president Trump lijkt internationaal zelfs een hernieuwd pleidooi voor steenkool ingang te vinden. Dit zet de tegenstellingen op scherp en zal leiden tot serieuze confrontaties indien we de ergste klimaatsverandering nog willen voorkomen. En dat moet nú gebeuren.
Tal van Ngo’s binden samen met ontevreden burgers overal de strijd aan. De campagne Unfriend Coal (www.unfriendcoal.com) zet de verzekeringsbedrijven in de EU onder druk om geen steenkoolcentrales meer te verzekeren. De 4 grootste Europese verzekeringsinstellingen, Generali, Allianz, AXA en Zurich, hebben intussen een beleid aangenomen dat de verzekering van steenkool-gerelateerde bedrijven beperkt, maar nog niet uitsluit. In oktober blokkeerden duizenden activisten in Duitsland een heel weekend lang een bruinkoolmijn en de steenkooltreinen van het Duitse RWE. In Thailand zijn er hongerstakingen. In Myanmar strijden dorpelingen tegen de komst van een (Japanse) kolencentrale ondanks de intimidaties en druk van de lokale autoriteiten.
