“De rechtsstaat verdwijnt”, “de democratie en mensenrechten staan op het spel”, “een nieuwe dictatuur kondigt zich aan”. Het zijn beslist geen malse verwijten aan het adres van de Mexicaane regering, en bij zo’n hoge woorden is het zeker gepast zich af te vragen wat er gaande is.

U zal er in Europa en zeker in België niet veel over lezen, en wat er verschijnt wordt rechtstreeks overgenomen uit rechtse media en van rechtse, neoliberale personaliteiten. Kennis van zaken is er niet bij. Dat hoeft ook niet. Tijdens de Mexicaanse verkiezingscampagne van het voorjaar was er evenmin enig inhoudelijk debat. De oppositie beperkte zich tot verwijten genre "narco" en "leugens". Een begin van bewijs was er nooit bij.

Zoals geweten is het de ‘Movimiento de Regeneración Nacional’ (MORENO), de partij die al zes jaar aan de macht is, die de afgelopen verkiezingen ook glansrijk won met bijna 60% van de stemmen. De nieuwe president van Mexico wordt Claudia Sheinbaum, die op 1 oktober de macht zal overnemen van Andrés Manuel Lopez Obrador (AMLO).

De rechterlijke macht

De klinkende overwinning gaf de linkse partij een gekwalificeerde meerderheid in de Kamer en op drie leden na ook bijna in de Senaat. Toen brak de paniek echt uit bij de oppositie, want het betekende dat de grondwet kon worden hervormd.

AMLO had in februari van dit jaar een lijstje met zo’n twintig hervormingen opgesteld die hij graag wil uitgevoerd zien. De belangrijkste daarvan is de hervorming van de rechterlijke macht en omdat dit thema erg gevoelig ligt, werd er bij de opening van het parlementair jaar, 1 september, meteen mee begonnen. De grondwetshervorming van de rechterlijke macht is inmiddels afgewerkt. Kamer en Senaat keurden ze goed, een grote meerderheid van deelstaten deden dat eveneens en vandaag, 15 september, wordt de wet gepubliceerd in het Staatsblad.

De scheiding der machten houdt in dat de rechterlijke macht onafhankelijk en autonoom kan handelen. In de toekomst echter zou de uitvoerende macht een aantal kandidaten kunnen aanduiden voor beschikbare posten in de rechterlijke macht. Uiteraard moeten die aan een aantal strenge criteria voldoen, en vervolgens worden ze ter stemming voorgelegd aan de bevolking. Een dergelijk systeem bestaat ook in de VS in een grote meerderheid van de staten, maar niet voor de federale rechters.

Niet enkel de oppositie schreeuwt moord en brand, ook de verder beminnelijke VS-ambassadeur liet zijn bezwaren horen. Ondernemingen zouden bang zijn en niet langer willen investeren in Mexico. De hervorming zou gevaarlijk populisme zijn en niets anders dan een poging van de regeringspartij MORENA om haar macht definitief en onaantastbaar te vestigen.

Maar vroeger?

De grondwetshervorming heeft nog uitvoeringsbepalingen nodig, en pas dan zal men kunnen zien hoeveel waarheid er achter de beschuldigingen schuilgaat.

Merkwaardig is wel dat iedereen -ook de oppositie- toegeeft dat er een of andere hervorming van de rechterlijke macht nodig is, en dat ook de regeringspartij toegeeft dat de wet niet perfect is. Kritiek is dus zeker mogelijk, helaas ontbrak het inhoudelijk debat. De oppositie bracht geen alternatieven aan en was niet geïnteresseerd in een discussie. De president bleef herhalen dat er geen morele, juridische of politieke bezwaren kunnen zijn tegen de nieuwe wet.

Misschien was een andere wet mogelijk geweest? Dat kan, maar wie kijkt naar de voorgeschiedenis en hoe de toestand vandaag is, kan niet anders dan besluiten dat de situatie in de rechterlijke wereld enkel kan verbeteren.

De ‘Partido Revolucionario Institucional’ (PRI) -de vandaag rechtse partij die is gegroeid uit de Revolutie aan het begin van 20ste eeuw- was 70(!) jaar aan de macht. Alle instellingen werden door deze partij gekneed en gevormd. De PRI was in alle maatschappelijke, economische en politieke sectoren almachtig. Na de PRI waren er twee regeringsmandaten voor de nog rechtsere ‘Partido Acción Nacional’ (PAN), die bovendien met een ‘war on drugs’ is begonnen en het geweld in het land uit de pan heeft doen rijzen. Dit als achtergrond.

De rechterlijke macht is door en door corrupt. Grote criminelen, als ze al worden opgepakt, kunnen binnen de kortste keren weer worden vrijgelaten. De straffeloosheid in Mexico ligt hoger dan 90%. Misdrijven worden niet vervolgd, er volgen geen vonnissen, of straffen worden weer kwijtgescholden. De afgelopen weken werden 33 rechters en magistraten genoemd die de afgelopen twee jaar criminelen hebben vrijgelaten op zaterdag (‘sabadazos’) - op zondag kan er namelijk geen bezwaar worden aangetekend. 

Vierentwintigduizend mensen wachten op een vonnis, 999 ervan al meer dan 15 jaar! Bevelen van het Openbaar Ministerie worden vaak gewoon terzijde geschoven.

Herinnert iemand zich nog de zaak van de Française Florence Cassez? Ze werd samen met haar vriend, Israel Vallarta, in 2005 opgepakt in een verzonnen zaak van ontvoeringen. Ze werd veroordeeld en kwam door zware druk van de Franse president in 2013 vrij. Haar vriend zit 19 jaar later nog steeds in de gevangenis en heeft nooit een proces gekregen!

Een tweede groot probleem binnen de rechterlijke macht is het nepotisme. De helft van het personeel heeft een familielid dat ook voor de rechterlijke macht werkt. Eén iemand heeft niet minder dan 26 familieleden in de sector. 85,4% van de magistraten en 67% van de rechters hebben familieleden aan een job geholpen.

Tenslotte heeft de ‘autonomie’ van de rechterlijke macht ervoor gezorgd dat rechters en magistraten zich gigantisch hoge lonen hebben toegekend. Leden van het Hooggerechtshof gaan maandelijks met tussen de 20.000 en 30.000 VS-dollar naar huis, terwijl de president het met minder dan 10.000 VS-dollar moet doen. Vóór de recente grondwetshervorming werd nog gauw gezorgd voor extra gulle pensioenen bovenop het wettelijk pensioen waar ze sowieso recht op hebben. Kortom, veel van het huidige protest tegen de hervorming heeft zonder meer te maken met het beschermen van schandelijke privileges.

En verder?

Het ging er niet zachtaardig aan toe de afgelopen weken. Kamer en Senaat werden bezet, er waren scènes die deden denken aan de aanval op het Capitol in Washington op 6 januari 2021. Het Hooggerechtshof werd vergrendeld, de leden liepen mee in de betogingen. Het personeel is in staking en er liepen ook studenten mee in de betogingen.

Er werd gespeculeerd tegen de munt, de Mexicaanse Peso verloor op enkele weken tijd een goede 10% van zijn waarde. Toch bleven de ratings onaangeroerd en de banken lieten weten geen problemen te hebben. Na de goedkeuring van de wet viel de speculatie als bij wonder stil.

De wet is er nu. De grondwet is veranderd. Nu moet wel nog alles worden uitgevoerd -in fasen- en men kan verwachten dat dit niet van een leien dakje zal lopen. 

Er zullen nog meer hervormingen volgen, zoals die van de energiesector (de wet die al werd goedgekeurd, werd echter ongrondwettelijk verklaard door het Hooggerechtshof), rechten voor inheemse volken, militarisering van de ‘guardia nacional’, enz.

Er wacht Claudia Sheinbaum geen makkelijke opdracht. Zij die menen dat ze het schoothondje was en is van Lopez Obrador vergissen zich echter schromelijk. Zij heeft veel aan hem te danken, maar heeft hem geenszins nodig om te regeren.

De afgelopen weken lieten zien hoe moeilijk het is om progressieve hervormingen door te voeren in een democratie. Ze lieten zien waar de grenzen liggen die voor de ‘powers that be’ niet overschreden mogen worden. Het gaat om voorrechten, zeer zeker, maar ook over de zekerheid dat een rechterlijke macht altijd aan hun kant zal staan. Dat mag wat kosten.

Lopez Obrador blijft herhalen dat hij enkel steunt op ‘het volk’. Hij scoort nog steeds meer dan 60% in alle populariteitspolls.

Dit artikel verscheen ook op Uitpers.