Vladimir Poetin straalde op het Forum van Sint-Petersburg, Ruslands versie van het jaarlijkse Wereld Economisch Forum in Davos.
De Europese zakenwereld was er van 18 tot 20 juni goed vertegenwoordigd. De pas verlengde Europese economische sancties tegen Rusland leken veraf.
Intussen werden in Brussel en Moskou de cijfers bekeken met betrekking tot de economische schade die de sanctionerende EU-landen en Rusland respectievelijk lijden in deze kille oorlog. Met als conclusie dat er voorlopig alleen verliezers zijn bij een conflict waarin Poetin niet zonder troeven speelt. Troef één: de groeiende verdeeldheid in het andere kamp. Het Oostenrijks Instituut voor Economisch Onderzoek (Wifo) berekende voor de 'Leading European Newspaper Alliance' (Lena), dat de sancties de Russische economie weliswaar ernstig pijn doen, maar dat de Europese sanctienemers er zelf rond de 100 miljard euro bij verliezen. Bovendien kosten ze de EU rond de twee miljoen arbeidsplaatsen.
Delegaties
Deze cijfers verklaren de aanwezigheid van talrijke vooraanstaande zakenlieden uit de EU in Sint-Petersburg, naast (vooral gewezen) politieke leiders zoals de Franse ex-premiers Fillon en de Villepin, de Duitse ex-kanselier Gerhard Schröder en de Italiaanse ex-premier en ex-voorzitter van de Europese Commissie Romano Prodi, die een uitgebreide delegatie Italiaanse ondernemers aanvoerde. In 2014 had Washington de zakenwereld nog op het hart gedrukt niet naar het Forum te gaan. Dit jaar kwam er alleen een waarschuwing van de VS-ambassadeur in Kiev, Geoffrey Pyatt, die dreigend liet horen dat deelnemen slecht is voor de reputatie van de betrokken landen bij Washington. De talrijk aanwezige ondernemers legden deze waarschuwing naast zich neer. Zij zien ook wel hoe er binnen de EU ernstige meningsverschillen bestaan over de verlenging of verzwaring van de sancties omdat ze zo hard in eigen vel snijden en bovendien niet werken als drukkingsmiddel. Heel wat sancties zijn immers louter theoretisch, zoals bijvoorbeeld de inbeslagname van bezittingen van Russische bewindvoerders en zakenlui die op de zwarte lijst staan. Poetin bezocht vlak na de recente G7-top, waarvan Rusland in 2014 werd uitgesloten, met veel omhaal de Expo van Milaan en werd daar vriendelijk begroet door de Italiaanse premier Matteo Renzi. Binnen de EU is Italië, na Duitsland, het land dat het zwaarst getroffen wordt door de Europese sancties tegen Rusland.
Aziatische draai
De Russische president keek enkele maanden geleden toe -wellicht vol leedvermaak over Washingtons ergernis- hoe de meeste West-Europese landen zich haastten om zich aan te sluiten bij China's 'Asian Infrastructure Investment Bank'. Een affront voor de VS. Als tegengewicht voor de verliezen die het leed in Europa had Moskou al eerder de Aziatische kaart getrokken, onder meer via een groot gascontract met China. Op de economische top in Sint-Petersburg waren dan ook heel wat belangrijke Chinese zakenlieden van de partij. De plotse focus op Azië van Rusland wordt ideologisch ingekleed met het zogenaamde 'Euraziatisme', een verschijnsel dat voor Moskou allesbehalve nieuw is - zelfs Michail Gorbatsjov pakte daar al even mee uit. Het is ook populair in sommige uiterst rechtse milieus van Centraal- en West-Europa die het als een dam zien tegen de Europese "decadentie". Het Euraziatisme moet een breder ideologisch draagvlak geven aan een 'poetinisme' dat niet veel meer is dan een actualisering van het oude Russische chauvinisme dat dient om de pretenties van Rusland als grootmacht te ondersteunen. Het 'poetinisme' herschrijft de geschiedenis met andere woorden in chauvinistische zin en plaatst de huidige president daarbij op een voetstuk. Stalin en diverse Russische tsaren worden systematisch op een piëdestal gezet als leiders die Ruslands grootheid verdedigden. Op die manier dienen deze autoritaire en meestal tirannieke heersers postuum Poetin.
Russofielen
Het Forum in Sint-Petersburg illustreerde dat Moskou niet zonder bondgenoten zit in de rest van Europa. Er zijn heel wat verse 'russofielen' terug te vinden binnen diverse politieke stromingen, maar dan toch vooral in het rechtse kamp. Bij 'Les Républicains', de Franse partij van ex-president Nicolas Sarkozy, proberen ze elkaar bijvoorbeeld te overtroeven in het prijzen van Poetin. Ze worden daarbij allemaal geklopt door het extreemrechtse Front National van Marine Le Pen. Als zij Moskou bezoekt rollen ze in het Russische parlement de rode loper uit. Kieskeurig is Rusland dus zeker niet als het erop aankomt supporters te werven. Poetins partij 'Rusland Eén' is onder meer verzusterd met het Front National en de Italiaanse rechtse regionalistische Lega Nord, beiden ook zusterpartijen van het Vlaams Belang – een partij waar Poetin overigens ook enkele supporters heeft. In eigen land is Poetin bij het zoeken van bondgenoten evenmin kieskeurig. In de Russische autonome republiek Tsjetsjenië houdt hij president en militieleider Ramzan Kadyrov de hand boven het hoofd, ook al installeert die daar een schrikbewind gebaseerd op zijn versie van de sharia. Opportunist Poetin heeft -net als de meeste westerse leiders- geen problemen met islamfundamentalisten als ze maar aan zijn kant staan.
Sociale vrede
Troef twee: ondanks de crisis behoudt Poetins regime de volledige controle over de Russische samenleving. De huidige president had zijn grote populariteit initieel te danken aan de stabiliteit en de stijgende welvaart na de termijn van zijn voorganger Boris Jeltsin, de periode van de grote plunderingen. Poetin maakte daar echter geen einde aan. Hij stabiliseerde de toestand en breidde de staatsroof uit tot zijn persoonlijke omgeving, die van de veiligheidsdiensten. De rijke oligarchen kregen de raad zich met hun zaken bezig te houden, ver weg van de politiek. Poetin erfde bovendien een samenleving met een zeer beperkte civiele maatschappij. Het stalinisme had de samenleving danig verpulverd. Toen de Sovjet-Unie en het Sovjetsysteem implodeerden was dat niet het resultaat van een brede volksbeweging, maar het werk van de leidende bureaucratie zelf, die het collectief bezitssysteem een te strak keurslijf vond voor haar eigen kapitalistische ambities. Er stond in 1991 geen 'middenveld' klaar om een meer democratische samenleving uit te bouwen. Poetin hoefde daar dus weinig rekening mee te houden. De vandaag bestaande civiele structuren zijn van bovenaf gestuurde piramiden. Toch leeft het Kremlin permanent in vrees voor sociale onrust. Het repressie-apparaat staat wel klaar om mogelijke dissidentie de kop in te drukken, maar het is natuurlijk verkieslijker om het niet zover te laten komen. Vandaar dat Poetin de stabiliteit en een zekere welvaart probeert te garanderen. Onder de westerse leiders zitten er ongetwijfeld bij die erop rekenden dat de sancties tegen Rusland tot een economische en sociale crisis zouden leiden die het gezag van Poetin zwaar zou ondermijnen. Temeer omdat tot overmaat van ramp (voor Moskou) de olieprijzen snel naar beneden gingen, wat de Russische schatkist onvermijdelijk zwaar zou treffen. En dat blijkt ook zo te zijn. Het Russisch ministerie van Financiën berekende dat de westerse sancties al 40 miljard dollar verlies veroorzaakten, bovenop de 100 miljard dollar verlies door de gedaalde olieprijzen. De overheidsreserves worden dus stevig aangetast en dat mag niet al te lang duren. Eind vorig jaar zag het er even naar uit dat de toestand kritiek werd. De Russische munt, de roebel, stortte in elkaar, maar veerde na enkele weken weer op. Een door vele westerse leiders gekoesterde droom dat de omwentelingen van Tbilisi (Georgië) en Kiev (Oekraïne) zouden overslaan op Moskou kwam hoe dan ook niet uit.
Oppositie?
De sterkte van Poetin heeft ook te maken met de zwakheden van de oppositie. De parlementaire 'oppositie', zowel die van de Communistische Partij als van uiterst rechts, is louter vormelijk. De oppositie vanuit de samenleving is dan weer marginaal. Ze beperkt zich tot een deel van de nieuwe burgerij en de intelligentsia van de hoofdstad. Net zoals ten tijde van de Sovjet-Unie met de dissidenten, hebben de meeste opposanten -op enkele kleinere linkse groepen na- geen interesse voor bredere sociale situaties. In plaats daarvan focussen ze zich op individuele rechten die ze aangetast zien door een autoritair regime. In feite willen ze voor hun groep (of voor zichzelf) een ruimere plaats in het systeem verwerven, maar zijn ze niet gekant tegen de fundamenten van dit systeem, dat door en door kapitalistisch is. Verschillende van deze opposanten hebben ook geen last met het reactionaire patriottisme van het 'poetinisme'. Iemand als Aleksej Navalny gaat zelfs nog een xenofobe stap verder. De zwakte van alle vormen van oppositie in Rusland, helpt Poetin om de sociale onvrede geïsoleerd te houden. Er zijn maar weinig of geen relais' om sociaal ongenoegen te laten uitdijen. De lauwe reacties van de bevolking na de moord op de opposant Boris Nemtsov (februari 2015) illustreerden het relatief beperkte kader van de oppositie. Veel Russische burgers zien in dat soort van rijke opposanten bovendien de advocaten en architecten van de roofzuchtige privatiseringen van de jaren 1990.
Besluit
Poetin staat dus redelijk stevig in zijn schoenen. Vooral sinds de Krim in maart 2014 weer Russisch grondgebied werd, kan hij de bevolking tijdelijke offers vragen want die moeten dienen om Ruslands rechtmatige grootse plaats in de wereld terug te geven – een Rusland dat zich niet meer laat vernederen zoals onder Poetins voorganger, maar op zijn rechten staat. Oekraïne wordt verklaard als een westerse samenzwering tegen Rusland en de sancties als een poging om een Russisch 'Maidan' te ontketenen. Als behoeder van Ruslands grootheid krijgt Poetin de ruimte om de interne maatschappelijke tegenstellingen te verdoezelen. Want intussen stijgen de sociale ongelijkheden in de Russische Federatie evenveel als in de rest van de kapitalistische wereld.
Freddy De Pauw schrijft ook voor www.uitpers.be