De Salvadoraanse president Nayib Bukele behaalde in februari 2024 een enorme (hoewel controversiële) verkiezingsoverwinning. Zelfs al is de afname van het geweld van criminele bendes voor veel Salvadoranen een opluchting, veel mensen met een laag inkomen zijn er getuige van hoe hun buren die zich aan de wet houden willekeurig worden meegesleurd in de oorlog van Bukele. Het is begrijpelijk dat ze bang zijn voor de zogenaamde veiligheidstroepen.
Een kleine, hardnekkige juridische beweging betwist Bukele’s populaire, willekeurige oorlog tegen bendes. Advocaten Ingrid Escobar en Óscar Rosales van ‘Socorro Jurídico Humanitario’ (SJH) zijn duidelijk: “We zijn niet tegen de legale arrestatie en opsluiting van bendeleden. Maar we verzetten ons tegen de opschorting van grondwettelijke rechten die in de praktijk grillig, wreed, gevaarlijk en dodelijk is gebleken.
Het institutionaliseren van wreedheid
De criminele bende MS-13 vermoordde 87 mensen in het laatste weekend van maart 2022. Op aanwijzing van Bukele implementeerde de Wetgevende Vergadering daarop Artikel 29, wat resulteerde in een buitengewone noodmaatregel genaamd “uitzonderingstoestand”. Hiermee werden “het recht op vrijheid van vereniging en vergadering, het recht op privacy bij communicatie en bepaalde vormen van bescherming bij een eerlijk proces” tijdelijk opgeschort. “Tijdelijk” is ondertussen echter lange termijn geworden.
Van de 83.000 mensen die tijdens Bukele's oorlog tegen bendes zijn opgepakt, schat SJH dat slechts 40 procent daadwerkelijk bendelid is, nog eens 30 procent zou met bendes hebben samengewerkt (vaak onvrijwillig en soms onder bedreiging van de dood) en de resterende 30 procent is eigenlijk onschuldig en heeft geen enkele affiliatie met criminele bendes.
Er zijn dus gemakkelijk 25.000 (en waarschijnlijk nog veel meer) onschuldige mensen gearresteerd en vastgehouden onder onmenselijke omstandigheden, waaronder extreme overbevolking. Sommige vrijgelaten gevangenen hebben het over 150 gedetineerden die één toilet moeten delen, meerdere mensen één bed moeten delen en dat degenen die geen toegang hebben tot een bed op een vloer met uitwerpselen slapen.
Midden november dit jaar verklaarde Bukele dat er 8000 uitzonderingstoestand-gevangenen waren vrijgelaten. Maar volgens Escobar zijn honderden vrijlatingsbevelen genegeerd. Voormalig gevangene Melvin Ortiz kreeg 24 dergelijke bevelen toegewezen, maar werd pas vrijgelaten nadat zijn zaak was voorgelegd aan de Verenigde Naties. SJH beweert dat er tussen 27 april 2022 en eind oktober 2024 minstens 330 sterfgevallen waren in detentie. Ongeveer de helft was te wijten aan geweld, 40 procent aan medische verwaarlozing en 10 procent aan een terminale ziekte. Opmerkelijk is dat 94 procent van die 330 overledenen niet tot bendes behoorde.
Gezien de cumulatieve institutionele brutaliteit zijn deze sterfgevallen niet verrassend. Sommige vrijgelaten gevangenen maken melding van “welkomstafranselingen” door gevangenisbewakers bij hun opsluiting, extreme ondervoeding, uitdroging (gevangenen krijgen dagelijks vier ons of 118 milliliter water te drinken), marteling en een gebrek aan medicijnen of medische zorg. Er zijn ook psychologische trauma's. De ontkenning van het vermoeden van onschuld en het gebrek aan toegang tot juridische bijstand en familie zijn schrijnend voor gedetineerden en hun geliefden.
Willekeurige en politieke arrestaties
Een regeringsfunctionaris vertelde aan Leslie Schuld, directeur van de NGO ‘Centro de Intercambio y Solidaridad’: “We gooien netten uit om bendeleden te vangen en daarna laten we de onschuldige mensen die in de netten verstrikt zitten vrij.”
Maar de statistieken van de afgelopen 32 maanden laten zien dat het, eenmaal gevangen, makkelijker is om vast te blijven zitten in die metaforische netten dan om vrijgelaten te worden. In de praktijk kan iedereen gearresteerd worden onder de uitzonderingstoestand, maar meestal gaat het om mensen in lage-inkomensbuurten. SJH rapporteert dat politie en militairen willekeurig arresteren om aan quota's te voldoen.
Beschuldigingen tegen personen kunnen anoniem worden geuit, wat handig is gebleken voor gewetenloze mensen die een wrok koesteren, of ongewenste concurrenten of zelfs romantische rivalen willen uitschakelen. Mensen worden gearresteerd vanwege hun tatoeages (zo werd een jongeman opgesloten omdat hij een rozentatoeage had ter ere van zijn moeder Rosa), vanwege een kapsel of kledingstuk dat verdacht wordt gevonden, vanwege een oud strafblad of omdat ze gedeporteerd werden uit de Verenigde Staten.
Sandra Leticia Hernández past in verschillende van deze categorieën. Nadat ze een straf had uitgezeten in de gevangenis van Ilopango, keerde ze terug naar Isla El Espíritu Santo waar ze woonde met haar lesbische levenspartner. Bedrijfsconcurrenten namen haar zowel haar bloeiende motor-taxidienst als haar seksuele geaardheid kwalijk. Sandra werd eerst gearresteerd en daarna, toen ze navraag naar haar deed, werd haar partner Eidi Roxana Claros de Zaldaña opgesloten. Sandra werd uiteindelijk vrijgelaten, terwijl Eidi nog steeds vastzit.
Jonge Salvadoranen worden diep getroffen door het onrecht dat voortvloeit uit de uitzonderingstoestand. Human Rights Watch stelde vast dat veel kinderen in arme 'barrios' (buurten) dubbel getraumatiseerd zijn: eerst vielen ze ten prooi aan bendes, nu zijn ze het doelwit van de politie en de staatsveiligheidsdiensten. Meer dan 3.000 kinderen zijn gearresteerd. Gedetineerden van 12 jaar oud kunnen gevangenisstraffen tot 10 jaar krijgen.
Bovendien beweren zowel SJH als het ‘Columbia University's Center for Mexico and Central America’ dat in El Salvador “naar schatting 100.000 kinderen en adolescenten effectief wees zijn geworden” nadat hun ouders in hechtenis verdwenen. SJH rapporteert dat veel van deze kinderen een gebrek hebben aan basisvoorzieningen en dat sommigen van hen één of meer van de volgende verschijnselen ervaren: depressie, gewichtsverlies, eetstoornissen, nachtmerries, hyperactiviteit, agressiviteit, en angst en woede tegenover het leger en de politie.
Tot slot worden vervelende critici van bedrijven en de overheid - zoals vakbondsleden die corruptie aan de kaak stellen, sociale activisten en mensenrechtenactivisten - geviseerd. Dat geldt ook voor de SJH. Tijdens een persconferentie sprak Escobar over de controle waaraan de organisatie wordt onderworpen. “Deze [onderzoeks]acties omvatten het surveilleren en monitoren van onze huizen, werkplekken en de faciliteiten van Humanitaire Rechtshulp. We hebben dit vastgesteld door middel van kentekenplaten op voertuigen die uitsluitend voor politiedoeleinden worden gebruikt”, aldus Escobar.
Dorst naar gerechtigheid
SJH laat zich echter niet afschrikken. SJH heeft een luide collectieve stem die ver draagt. Het stelt regelmatig de mensenrechtenschendingen van de regering Bukele aan de kaak in nationale en internationale instellingen. Naast het bieden van volledige juridische begeleiding aan 100 onschuldige cliënten, verleent SJH ook habeas corpus-diensten aan nog eens 2600 andere cliënten. En omdat veel van deze cliënten ook de enige kostwinners waren, geeft SJH materiële steun aan hun families. Tot nu toe heeft de organisatie de vrijlating van 50 onschuldigen bewerkstelligd, nadat sommige van hun zaken voor internationale rechtbanken werden gebracht.
Escobar verklaart op haar X-pagina: “Tengo sed, sed de #Justicia” -letterlijk dat ze dorst naar gerechtigheid- maar het is riskant. “De angst die we hebben, is dat wij de volgenden zijn die hij [Bekele] arresteert ondanks dat we nooit de wet hebben overtreden.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder op 'Foreign Policy in Focus'.