Op 5 augustus gaf de coördinator van Vrede vzw, Emmelien Lievens, een toespraak in Leuven naar aanleiding van de herdenking van de kernbombardementen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki 78 jaar geleden. Dit is de uitgeschreven tekst van haar 'Vredeskansel' (red.).

Ik wil graag beginnen met jullie te vertellen hoe ik zelf kennis maakte met de Belgische campagne tegen kernwapens. Ik heb Sociaal Werk gestudeerd en in de laatste twee jaren moet je stage lopen bij een organisatie. Mijn docent Frank stelde toen VZW Vrede voor. Hoewel ik zelf weinig ervaring had met activisme, sprak de organisatie me wel aan. En niet veel later ging ik op gesprek om te kijken of het al dan niet een match zou zijn. 

Collega’s Ludo (De Brabander) en Pieter (Teirlinck) begonnen me met veel enthousiasme uit te leggen waarvoor Vrede staat, met welke thema’s de organisatie bezig was en welke acties ze aan het voorbereiden waren. Ze stonden uitgebreid stil bij de redenen waarom Vrede al jarenlang meewerkte aan de campagne tegen kernwapens en vertelden me dat dit thema ook centraal zou staan in hun werking de volgende jaren. Ze wilden de antikernwapenbeweging in België opnieuw sterker maken. Toen ik hun uitleg hoorde, wist ik het zeker, ik wou wel een onderdeel worden van die antikernwapenbeweging. Meer nog, ik was ervan overtuigd dat als iedereen de uitleg zou horen die ik zojuist kreeg, er toch niemand voor kernwapens kon zijn. Helaas werd deze gedachte ondertussen al meermaals doorprikt. Hoewel ik soms bots op sceptici en zelfs voorstanders van kernwapens, blijf ik preken tegen deze moordtuigen. Vandaag zelfs letterlijk in deze preekstoel. 

Doorheen de jaren is wat me het meest getroffen heeft en nog steeds treft, hoe democratie en kernwapens niet samengaan. In ons land wordt bijna elk parlementair debat over kernwapens en de aanwezigheid ervan op Belgische bodem onmogelijk gemaakt. Elke vraag aan de Belgische minister van Defensie wordt weggewuifd met: “We kunnen noch bevestigen, noch ontkennen dat er kernwapens op ons grondgebied liggen”. In 2019 bevestigde een gelekt NAVO-document eindelijk de aanwezigheid van de kernwapens in België en zo werd dit het slechts bewaarde publieke geheim van België. Hoe kan het dat er in een democratisch land, geen transparant debat is over iets als massavernietigingswapens? 

De ondemocratische praktijken startten al bij de manier waarop de kernwapens in België terechtkwamen. 

Eind 1957 nam de NAVO een principieel besluit om kernwapens van de Verenigde Staten ter beschikking te stellen van de Europese NAVO-bondgenoten. De toenmalige Belgische regering onder premier Van Acker besliste daarop dat er geen kernwapens op Belgisch grondgebied zouden komen. 

De volgende regering, onder leiding van premier Eyskens, kwam hierop terug en gaf in 1959 -in een principeakkoord met de VS- haar fiat voor de installatie van kernwapens in ons land. Er was wel een probleem. In de Belgische grondwet stond er: “Vreemde troepen mogen niet dan krachtens een wet tot dienst van de Staat worden toegelaten, het grondgebied betrekken en er doorheen trekken”. Om deze wet te verkrijgen moesten ze dus langs het parlement. Zo werd er eind juni 1962 een wetsvoorstel voorgelegd aan het parlement dat stipuleerde dat de eventuele stationering van NAVO-troepen en materieel onder het beslissingsrecht van de regering zou vallen. Vanuit het parlement werd nog voorgesteld om toe te voegen dat kernwapens expliciet uitgesloten zouden worden van deze wet. De toenmalige Belgische minister van Buitenlandse Zaken, Paul-Henri Spaak, verzekerde echter dat deze toevoeging niet nodig was, want dat “het niet de bedoeling was om via deze omweg de installatie van nucleaire lanceerplatforms in België toe te staan”. Na deze -bleek achteraf- valse verklaring werd de wet in 1962 aangenomen door het parlement, waardoor de regering het principeakkoord uit 1959 alsnog kon waarmaken. In 1963 arriveerden dan de eerste VS-kernbommen in België. 

Dit jaar markeren we dus de ‘ongelukkige verjaardag’ van 60 jaar kernwapens in België. Eén van de vele ongelukkige verjaardagen die we dit jaar al hadden: 1 jaar sinds de invasie in Oekraïne, 20 jaar geleden dat de Verenigde Staten Irak binnenviel, 75 jaar sinds de massale verdrijving van de Palestijnen in de Nakba en morgen, op 6 augustus, is het dus 78 jaar geleden dat een atoombom gedropt werd op de Japanse stad Hiroshima. 
Bij deze atoomaanval waren er onmiddellijk 70.000 mensen dood. Drie dagen later, op 9 augustus 1945, werd een tweede atoombom afgeworpen op Nagasaki. Decennialang zouden de overlevenden blootgesteld worden aan de gruwelijke gevolgen van de straling. Niemand weet exact hoeveel mensen uiteindelijk zijn overleden, maar de meeste schattingen spreken over 250.000 doden.

Het is belangrijk om stil te blijven staan bij deze ongelukkige verjaardagen. Men zegt dat diegenen die hun geschiedenis niet kennen, gedoemd zijn om die te herhalen. Ik denk dat we het er allemaal over eens zijn dat we ons geen nieuwe Hiroshima-Nagasaki’s kunnen veroorloven. Toch lijken er in die 78 jaar, maar weinig lessen getrokken te zijn uit het verleden. 

Vandaag de dag worden bijna alle bestaande kernwapenarsenalen vernieuwd, inclusief de VS-kernbommen in België. De nieuwe kernwapens worden ook wel eens ‘mininukes’ genoemd. Deze naam kregen ze omdat hun explosiekracht kan worden aangepast -vergroot en verkleind naar gelang de gepercipieerde behoefte. Daarnaast krijgen de tuigen ook een elektronische staart, waardoor er preciezere bombardementen kunnen worden uitgevoerd. Deze twee nieuwe kenmerken maken de wapens meteen ook veel inzetbaarder. 

Naast deze gevaarlijke trend van nieuwe ‘meer inzetbare’ kernwapens, zien we ook dat verschillende bestaande kernwapenarsenalen uitgebreid worden. De voorbije jaren sneuvelden verschillende kernwapenbeheersingsverdragen, vergrootte de kans op een nieuwe kernproef en werd er openlijk gedreigd met kernwapens. Recent zagen we nog de plaatsing van Russische kernwapens in Wit-Rusland. 

In België lijken kernwapens momenteel totaal niet op de agenda te staan - niet in de media, noch in de politiek. Net als bij de plaatsing van de moordtuigen 60 jaar terug, ziet het er momenteel naar uit dat ook de vervanging van de huidige kernbommen door de nieuwe versies zal gebeuren zonder een parlementair of publiek debat. Als het aan de VS ligt, is die vervanging trouwens iets voor de zeer nabije toekomst.   

In de 60 jaar dat er kernwapens liggen in België, zijn er al verschillende resoluties langs het parlement gepasseerd die de terugtrekking van de bommen van Europese, Belgische of Vlaamse bodem vragen. Sommige van deze resoluties werden zelfs aangenomen door het parlement, maar tot nu toe had nog geen enkele Belgische regering de politieke moed om hier wel degelijk werk van te maken. 

Want ja, dat is precies wat we nodig hebben: politieke moed! Wetenschappers zochten uit dat als er vandaag de wereldwijde politieke moed zou bestaan om kernwapens te elimineren, we 10 jaar nodig hebben om alle kernkoppen te ontmantelen. 10 jaar en we kunnen in een kernwapenvrije wereld leven! 

Is dit onmogelijk? Zeker niet! Vandaag de dag zijn kernwapens al illegaal onder internationaal recht. Met het VN-kernwapenverbod hebben we een sterk middel in handen dat dit doel dichterbij kan brengen. Het VN-Verdrag inzake het Verbod op Kernwapens trad in januari 2021 in werking en verbiedt landen om kernwapens te ontwikkelen, te testen, te produceren, te fabriceren, over te dragen, te bezitten, op te slaan, te stationeren op het grondgebied, in te zetten en te dreigen met het gebruik ervan. 

Het Verbodsverdrag bevat daarnaast ook enkele positieve verplichtingen. De belangrijkste zijn het helpen van slachtoffers van nucleaire testen en kernaanvallen, en het herstellen van hierdoor getroffen gebieden. 
Want er zijn veel meer slachtoffers van kernwapens dan de mensen die getroffen werden door de bombardementen in Hiroshima en Nagasaki. Het gaat over de uitgebuite werknemers in uraniummijnen, het gaat over de mensen die hun woonplaatsen moesten verlaten nadat er in hun landen kernproeven werden uitgevoerd – vaak door koloniale heersers, het gaat over de mensen die te kampen hebben met ziektes en geboorteafwijkingen doordat er nucleair afval gestockeerd wordt op hun gronden, het gaat over de mensen die leven in armoede omdat hun regeringen ondertussen miljarden investeren in kernwapens in plaats van menselijke veiligheid, enzovoort.

Met het Verbodsverdrag in handen, hebben we naast de ongelukkige verjaardagen, ook gelukkige verjaardagen te vieren. Dit jaar zijn kernwapens reeds twee jaar illegaal onder het internationaal recht! En we vieren later dit jaar ook de 40ste verjaardag van de grootste betoging ooit in België. In 1983 kwamen er meer dan 400.000 mensen samen in de straten van Brussel om te protesteren tegen de komst van de kruisraketten. Dit belette jammer genoeg niet dat er toch 20 kruisraketten op de Belgische luchtmachtbasis van Florennes gestationeerd werden. Maar de mondiale publieke druk tegen kernwapens was in de jaren 1970 en 1980 zo groot dat er een reeks bilaterale wapenbeheersingsakkoorden gesloten werden tussen de VS en de Sovjet-Unie. Zo werden de kruisraketten uit Florennes in 1978 toch teruggestuurd naar de VS als gevolg van het INF-verdrag over middellangeafstandsraketten.  

Net zoals het belangrijk is om stil te blijven staan bij de ongelukkige verjaardagen, is het ook belangrijk om stil te staan bij deze gelukkige verjaardagen. En ook uit dit deel van de geschiedenis kunnen en moeten we lessen trekken. 

Het is een vraag die binnen de vredesbeweging vaak opborrelt, hoe komt het dat er toen zoveel mensen op straat kwamen en nu niet? In 1983 was er een algemeen gevoel van urgentie en dreiging, een gevoel dat ook in de media heerste. Iets wat vandaag vreemd genoeg ontbreekt bij de brede bevolking. Maar is de nucleaire dreiging vandaag de dag echt minder groot dan in 1983. Nee! 

De Doomsday Clock werd dit jaar op 90 seconden voor middernacht geplaatst, waarbij middernacht symbool staat voor de zelf veroorzaakte ondergang van de menselijke beschaving. De klok stond nog nooit zo dicht bij middernacht als vandaag! De stand van de Doomsday Clock wordt jaarlijks bepaald door een internationale groep wetenschappers van ‘the Bulletin of the Atomic Scientist’. Toen ze voor het eerst gelanceerd werd in 1947, stond de klok als gevolg van de toen heersende nucleaire dreiging op zeven minuten voor twaalf. Door de klok nu op 90 seconden voor 12 te plaatsen, sturen de nucleaire wetenschappers een dringende waarschuwing de wereld in. De internationale veiligheid is er vandaag slechter aan toe dan op het hoogtepunt van de Koude Oorlog! De redenen zijn de twee existentiële gevaren voor onze planeet: een nucleaire oorlog en de klimaatveranderingen. 

We moeten werk maken van het aanpakken van beide existentiële gevaren - dringend en tegelijkertijd. Maar naast de uitdagingen die er ons op klimaatvlak nog te wachten staan, zal het elimineren van kernwapens voor het eerst in de geschiedenis nog de eenvoudigste opgave van de twee lijken. 

In de huidige gespannen geopolitieke context zorgen de dreiging met kernwapens en de moderniseringsprogramma’s met het oog op meer inzetbare tuigen, niet enkel voor een toegenomen gevaar op de effectieve inzet van deze massavernietigingswapens, maar vergroten ze ook de kans op ongelukken! En de afgelopen decennia waren er wel degelijk al tientallen ongelukken met kernwapens. 

Ik wil even wat meer vertellen over één van deze ongelukken. In de jaren 1960 besliste de Generale Staf van het VS-leger om een aantal bommenwerpers permanent in de lucht te houden, de zogenaamde operatie ‘Chrome Dome’. Het doel was in staat te zijn een verrassingsaanval uit te voeren op de Sovjet-Unie of onmiddellijk een Sovjet-aanval te vergelden. Om deze vliegtuigen voortdurend in de lucht te houden, moesten ze ook in de lucht bijtanken. In 1966 liep het tijdens één van deze tankbeurten mis. Tijdens het manoeuvre was er een botsing en het tankvliegtuig explodeerde. De bommenwerper raakte daarbij beschadigd en tuimelde vervolgens naar beneden. Vier kernbommen vielen uit het laadruim boven het Spaans vissersdorpje Palomares. Eén kernbom bleef intact doordat de gekoppelde parachute was opengegaan. Bij twee andere was de schade groter. Hoewel een kernexplosie uitbleef, kwam er heel veel plutonium vrij. Een groot stuk van het gebied waar de bommen terechtkwamen is vandaag nog steeds radioactief vervuild. De vierde bom werd pas 80 dagen na het ongeluk teruggevonden in zee. 

Ik vertel jullie dit verhaal omdat we niet mogen vergeten dat het nog steeds om machines en mensen gaat. Ook met de vervanging van de VS-kernwapens in Europa, hangen er terug vliegtuigen met kernbommen in de lucht. Een technische of menselijke fout is zo gebeurd. Zolang er kernwapens op de wereld zijn, kunnen ze niet enkel opnieuw gebruikt worden, maar kunnen er dus ook ongelukken mee gebeuren. 

We hebben in het verleden al een paar keer heel veel geluk gehad. Denk maar aan het verhaal van Stanislav Petrov.  Petrov was luitenant-kolonel bij de luchtverdedigingseenheid van de Sovjet-Unie. In september 1983 gaf een waarschuwingssysteem aan dat de Verenigde Staten vijf intercontinentale raketten had afgevuurd richting de Sovjet-Unie. Petrov -op dat moment wachtcommandant- oordeelde dat het om een vals alarm ging, wat achteraf ook waar bleek te zijn. Als hij toen een andere melding had doorgegeven aan zijn oversten, had dit hoogstwaarschijnlijk geleid tot een nucleaire tegenaanval en de ontketening van een kernoorlog. We hadden toen veel geluk, maar iedereen weet dat dit geluk ook ooit opgeraakt! 

De urgentie is er dus zeker. Het is dan ook hoog tijd dat de kernwapens op ons grondgebied en het gevaar van kernwapens wereldwijd, terug op de publieke agenda komen. 

En nu kom ik terug bij waar ik startte, het pleidooi van Pieter en Ludo om de anti-kernwapenbeweging terug sterker te maken. Als ik eerlijk ben, vind ik het soms jammer dat ik er niet bij was in 1983. Maar ik ben ook blij dat ik vandaag de dag mee kan werken aan het proberen revitaliseren van deze beweging. Vandaag hebben we met het VN-kernwapenverbod immers het middel en de kennis in handen om tot een kernwapenvrije wereld te komen. 

Als vredesbeweging de kernwapens opnieuw op de agenda zetten, kan enkel door ons te verenigen met andere maatschappelijke krachten. Want een strijd tegen kernwapens is niet enkel een strijd van de vredesbeweging. Het is een strijd van vakbonden, de klimaatbeweging, vrouwenorganisaties, enzovoort.  Kortom het moet een strijd zijn, van ieder van ons! 

Om het effectief een strijd van ieder van ons te maken, is het belangrijk om het debat over kernwapens terug in de huiskamers te brengen. Uit een peiling uit 2020 blijkt dat toen slechts 46% van de Belgen op de hoogte was van de aanwezigheid van VS-kernbommen op Belgisch grondgebied. Ik ben ervan overtuigd dat we enkel met kennis over de problematiek en de urgentie, mensen kunnen mobiliseren om terug mee op straat te komen. 

Met de Belgische Coalitie tegen Kernwapens willen we de geplande vervanging van de VS-kernwapens door nieuwe versies, niet in stilte laten voorbijgaan. Op 21 april 2024 gaan we terug naar Kleine-Brogel -naar de Belgische luchtmachtbasis in Limburg waar deze kernbommen liggen- om onze eisen kracht bij te zetten. We vragen dat onze federale regering het VN-kernwapenverbod ondertekent en dat België de VS-kernbommen op zijn grondgebied terug naar afzender stuurt! 

Ook jij kan deel uitmaken van onze campagne! Op 21 oktober 2023 houden we een kick-off om tot een succesvolle nationale actie te komen. Samen gaan we voor een kernwapenvrij België in een kernwapenvrije wereld! 
En dit allemaal hopelijk… voordat de bom valt.