Midden 2024, na massademonstraties die grote steden tot stilstand brachten, stortte de Awami Liga-regering van premier Sheikh Hasina, in elkaar. Maar in plaats van democratische krachten de macht te laten grijpen, pasten het militaire apparaat en de gevestigde elites van het land een beproefde crisisoplossing toe: de installatie van een alom gerespecteerde technocraat. 

De technocraat van dienst is Muhammad Yunus, de econoom die de Nobelprijs voor de Vrede kreeg - geprezen om zijn pioniersrol in microkrediet, niet voor het besturen van landen. Zijn selectie was niet bedoeld om een democratische transformatie op gang te brengen. Hij werd aangesteld om de situatie te stabiliseren terwijl fundamentele machtsverhoudingen onaangetast blijven. Het mandaat kon niet explicieter zijn: pacificeer de straten, stel internationale donoren tevreden, organiseer verkiezingen in 2026 en doe dan een stap opzij. In westerse hoofdsteden werd de benoeming van Yunus tot leider van de interim-regering in Bangladesh toegejuicht. Het IMF versoepelde zijn houding ten opzichte van het land. In de internationale media werd de aanstelling uitgeroepen tot een waardevolle kans voor democratische vernieuwing.

Maar dit is helemaal geen democratische transitie. Het is een strategische pauze van de elite. Zonder deze realiteit te erkennen, riskeert Yunus' ambtstermijn slechts een nieuwe zachte landing te worden voor autoritaire krachten, die zich al positioneren voor een comeback.

Waarom Yunus, waarom nu?

Gedurende haar meer dan tien jaar aan de macht hield de Awami Liga, de partij van Sheikh Hasina, een ijzeren greep op Bangladesh. De verkiezingsoverwinning van de partij in 2018, waarbij ze 257 van de 300 parlementszetels veroverde, werd breed veroordeeld door internationale waarnemers. Human Rights Watch omschreef de electorale strijd als "niet vrij noch eerlijk". Oppositieleden zaten achter de tralies, de rechterlijke macht kwam onder politieke invloed te staan en de persvrijheid was ingeperkt. Wat er overbleef van democratische instellingen diende voornamelijk om het autoritair bestuur te legitimeren.

Dit systeem begon eind 2023 af te brokkelen. De economische druk nam toe toen de inflatie toenam. Duizenden demonstraties (voornamelijk onder impuls van studenten) braken uit in Dhaka, waarbij vele tienduizenden de straat optrokken. Toch kon de politieke oppositie, verzwakt door jaren van marginalisering en interne verdeeldheid, geen leiderschap claimen. Het leger, dat al lange tijd onuitgesproken de stabiliteit garandeerde, koos ervoor om in te grijpen.

In plaats van een regelrechte machtsovername na te streven, steunden de militaire leiders een technocratische transitiestrategie. Muhammad Yunus, internationaal gerespecteerd, zonder partijpolitieke banden en gezien als integer, werd in januari 2025 benoemd tot interim-leider.

Hervorming zonder macht

De interim-regering van Yunus heeft een ambitieuze hervormingsagenda onthuld, met nieuwe maatregelen voor transparantie bij verkiezingen en toezicht op campagnefinanciering, plannen om zowel de rechterlijke macht als de kiescommissie te herstructureren, en beloftes om politieke gevangenen vrij te laten en tegelijkertijd de communicatiekanalen met oppositiegroepen te heropenen, naast het onderzoeken van de megacontracten die onder de vorige regering zijn toegekend. Zijn team ontwikkelt ook een uitgebreid 'bestuurshervormingspakket' dat is ontworpen om de ambtenarij opnieuw in evenwicht te brengen, de mediaregelgeving te moderniseren en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te bevorderen.

Deze initiatieven sluiten perfect aan bij de diplomatieke verwachtingen. Toch blijft de fundamentele dynamiek onder de oppervlakte onveranderd. Beroepsbureaucraten blijven loyaal aan de Awami Liga. De rechterlijke macht opereert met uiterste voorzichtigheid. Ondertussen behoudt het leger -hoewel het de transitie publiekelijk steunt- de mogelijkheid om het hele proces te stoppen indien de hervormingen zijn kernbelangen zouden bedreigen.
Yunus bekleedt momenteel misschien wel het hoogste ambt in Bangladesh, maar hij opereert binnen institutionele kaders die ontworpen zijn om zinvolle verandering tegen te houden.

Hoe dit zal mislukken

Wetenschappers gespecialiseerd in democratisering hebben deze scenario's de afgelopen decennia uitgebreid onderzocht. Deze "gemanagede transities" culmineren zelden in authentiek democratisch bestuur. Het vakgebied van de transitologie toont aan dat verkiezingsstrijd en leiderschapswissels slechts oppervlakkige verschuivingen vertegenwoordigen. Ware democratische transformatie vindt uitsluitend plaats wanneer gevestigde machthebbers zich ertoe verbinden te opereren binnen fundamenteel nieuwe politieke kaders, een principe dat centraal staat in het invloedrijke werk over democratische consolidatie van Juan Linz en Alfred Stepan.

Het cruciale onderscheid ligt in de vraag of transities voortkomen uit oprechte druk van de bevolking of uit berekening door de elite. Gecontroleerde transities dienen doorgaans om bestaande machtsstructuren in stand te houden en tegelijkertijd de schijn van democratische vooruitgang te creëren. Zonder een oprecht engagement van alle belangrijke stakeholders om onzekerheid over politieke uitkomsten te accepteren, neigen deze processen terug te vallen op vertrouwde patronen van geconcentreerde autoriteit.

De Awami Liga -verboden door Yunus in mei dit jaar- maakt weliswaar geen deel uit van de regering, maar valt niet buiten het systeem. De oppositie blijft te zwak. Het leger is nog steeds de uiteindelijke arbiter. En Yunus mist, ondanks zijn status van Nobelprijswinnaar, een politieke basis, een massabeweging en de dwingende macht om echte verandering door te voeren.

Zijn legitimiteit ontleent hij aan westerse donoren, buitenlandse ambassades en de instellingen die hij geacht wordt te hervormen. Dit creëert een fundamentele kwetsbaarheid: legitimiteit die voortkomt uit externe bronnen in plaats van binnenlandse steun van de bevolking, kan net zo gemakkelijk worden ingetrokken als ze is verleend. Als puntje bij paaltje komt, moet Yunus uiteindelijk toegeven aan de krachten die hem aan de macht hebben gebracht. De hervormingsagenda zelf wordt gegijzeld door de tolerantiegraad van degenen die profiteren van de status quo.

Zoals de Argentijnse politieke wetenschapper Guillermo O'Donnell waarschuwde, zonder ingebedde en beschermde instituties, storten transities in elkaar. Ze transformeren niet noodzakelijkerwijs in een dictatuur, maar in iets bedrieglijkers: een illusie van democratie, waarin elites de macht herschikken terwijl ze het systeem intact houden. Dat is wat dit moment voor Bangladesh zo kwetsbaar maakt. En zo vertrouwd.

Een mondiaal patroon

Bangladesh volgt een bekend patroon. Hetzelfde script heeft zich afgespeeld in Egypte en Tunesië na de Arabische Lente, waar initiële democratische openingen plaatsmaakten voor het gecontroleerde herstel van autoritaire controle. Het consistente thema blijft ongewijzigd: vervang het publieke gezicht, terwijl de onderliggende machtsstructuur behouden blijft.

De inzet reikt veel verder dan de grenzen van Bangladesh. Als het achtste meest bevolkte land ter wereld, een cruciaal centrum voor kledingproductie en een strategische brug tussen India en China, neemt Bangladesh een belangrijke positie in op regionaal niveau. Het land kampt al met ernstige klimaatuitdagingen: stijgende zeespiegels, verwoestende hittegolven en en miljoenen burgers die bedreigd worden met massale ontheemding van het platteland. Politieke omwentelingen versterken deze bestaande kwetsbaarheden exponentieel.

Mocht deze transitie mislukken, dan zullen de gevolgen zich over de regio uitstrekken, leidend tot meer volatiliteit, verstoorde wereldwijde toeleveringsketens, versnelde klimaatgedreven en politiek gemotiveerde migratie, en wéér een voorbeeld van democratische retoriek die het behoud van elites verhult. De gretigheid van de internationale gemeenschap om voortijdig succes te vieren, weerspiegelt een gevaarlijk patroon van wishful thinking. Dezelfde actoren hebben gecontroleerde transities al herhaaldelijk verkeerdelijk geïnterpreteerd als daadwerkelijke democratiseringen, om vervolgens hun verbazing te uiten wanneer autoritaire krachten de controle heroveren. Bangladesh vormt opnieuw een test: kunnen externe waarnemers het onderscheid maken tussen echte democratische vooruitgang en een zorgvuldig gechoreografeerd politiek theater?

Voorbereiding voor de exit van Yunus

Muhammad Yunus draagt geen verantwoordelijkheid voor het breken van de democratische instellingen van Bangladesh. Hij heeft echter wel de complexe taak geërfd om hun achteruitgang te overzien.

Tijdens een recente bijeenkomst van de 'World Governments Summit' verwoordde Yunus zijn missie als volgt: "Mijn rol is niet om een nieuwe partij te leiden, maar om te helpen de instellingen die zijn gekaapt, te resetten". Hoewel zijn motieven oprecht lijken, kunnen goede bedoelingen een systeem dat geworteld is in de dominantie van een elite en in institutionele corruptie, niet in hun eentje ontmantelen. Zonder tijdelijke maatregelen om te zetten in permanente wettelijke en juridische kaders, riskeert elke vooruitgang die hij boekt onmiddellijk na zijn vertrek te worden teruggedraaid.

De fundamentele uitdaging ligt niet in individueel leiderschap, maar in structurele transformatie die eender welke individuele bestuurder overleeft. De geschiedenis leert dat technocratische intermezzo's, hoe goedbedoeld ook, vaak dienen als adempauze voor gevestigde belangen om zich te hergroeperen en zich aan te passen. De elite-netwerken die deze interventie noodzakelijk maakten, blijven grotendeels intact en wachten op het juiste moment om hun invloed te herbevestigen. Wat zich in Bangladesh ontvouwt, is geen democratische transformatie, maar eerder een berekende politieke pauze, een uitstel vermomd als zinvolle hervorming.

Zoals O'Donnell, Linz en Stepan waarschuwden, eindigen transities zonder oprechte consensus onder de elite en robuuste institutionele fundamenten, niet met democratie, maar met autoritair herstel. De koers van Bangladesh wijst niet op transformatie, maar eerder op herhaling.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op 'Foreign Policy in Focus'.