De zelfverklaarde “anarcho-kapitalist” Javier Milei werd president van Argentinië in december 2023. Hij beloofde “drastische” maatregelen om de inflatiecrisis die het land in zijn greep houdt, te temperen. In de weken na zijn verkiezing heeft Milei een ambitieus neoliberaal herstructureringsprogramma voorgesteld dat bijna elk aspect van het bestuur omvat.
Milei’s agenda stuit op aanzienlijke oppositie in het Congres waar zijn regeringscoalitie, ‘Libertad Avanza’, slechts een fractie van de zetels heeft. Om zich aan deze omstandigheden aan te passen ontwikkelde Milei een strategie “turbo-politiek”, bedoeld om de wetgevende processen te omzeilen die de implementatie van zijn plannen om de staat te reorganiseren, dreigen te vertragen.
Milei’s benadering van het Congres staat symbool voor een decennia-oude strategie
die ik elders "neoliberaal parlementarisme" heb genoemd. Dit concept beschrijft een patroon van opzettelijke pogingen om wetgevende instellingen te veranderen of te ondermijnen als een manier om neoliberale hervormingen te vergemakkelijken die niet voldoende steun hebben van de bevolking om via de gebruikelijke democratische kanalen te worden gerealiseerd. Deze veranderingen, zelfs al zijn ze tijdelijk, laten vaak langdurige littekens achter op instellingen, door de normen van institutionele standvastigheid te verzwakken.
Nooddecreet en omnibuswet
Milei volgt deze blauwdruk door de kernelementen van zijn agenda af te schermen van democratische invloed. De ontmanteling van de Argentijnse staat startte daadwerkelijk midden december 2023, toen de uitvoerende macht (de regering) een 83-pagina’s tellend Noodzakelijkheids- en urgentiedecreet (NDU) presenteerde, om meer dan 300 verschillende wetten en regels in te trekken en de privatisering van belangrijke openbare activa te vergemakkelijken. Dit ‘megadecreet’, was volgens Milei nodig om "een begin te maken met de afschaffing van het enorm aantal regels die economische groei hebben tegengehouden en verhinderd". Het omvat een ingrijpende economische deregulering, zoals de afschaffing van de Argentijnse supermarktwetten, die lage prijzen voor basisproducten garandeerden. Het bevat ook maatregelen om de controle op huurprijzen af te schaffen. In het decreet vervatte arbeidshervormingen om het zwangerschapsverlof in te korten en de proeftijden voor jobs te verlengen, werden in januari 2024 opgeschort door de rechtbank.
Minder dan een week na de uitvaardiging van het NDU, stuurde de uitvoerende macht een enorme omnibuswet, getiteld ‘Fundamenten en startpunten voor de vrijheid van het Argentijnse Volk’, ter goedkeuring naar het Congres. Deze tekst bundelt de belangrijkste elementen van Milei’s neoliberale herstructureringsinitiatieven onder één enkele wet met 664 Artikels. Ze zou de regering in staat stellen om op enkele weken tijd doelen te verwezenlijken die normaal gezien jaren in beslag zouden nemen indien al deze hervormingen onafhankelijk zouden worden behandeld en onderworpen aan de gebruikelijke wetgevende controle.
De hervormingen voorgesteld in de 351-pagina’s lange wettekst omvatten een buitengewone bepaling om de noodtoestand af te kondigen voor zaken die verband houden met de economie, het fiscale evenwicht, de sociale zekerheid, defensie, gezondheid en bestuur. De noodtoestandsverklaring hevelt, tot 31 december 2025, meer dan 1000 buitengewone bevoegdheden over van de wetgevende naar de uitvoerende macht. Er is ook een mogelijkheid om de noodtoestand met twee jaar te verlengen. Deze bepaling zou Milei in staat stellen om grootschalige veranderingen door te voeren zonder het Congres te moeten raadplegen, waardoor een belangrijke hindernis voor de uitvoering van neoliberale hervormingen uit de weg wordt geruimd.
De auteurs van het wetsvoorstel proberen ook de privatisering door te voeren van 41 staatsbedrijven in verschillende sectoren, waaronder energie, luchtvaart, havenbeheer en landbouw. Ze beogen ook de reorganisatie van het openbaar bestuur, waaronder de verabkering in wetgeving van de deregulerende bepalingen van het NDU. Daarnaast worden in de omnibuswetgeving substantiële hervormingen van de milieubeschermingswetten voorgesteld. Deze veranderingen omvatten de afzwakking van de wet op de bescherming van gletsjers, waardoor het mogelijk wordt om aan mijnbouw te doen in gevoelige ‘periglaciale’ gebieden. De omnibuswet wordt momenteel door het wetgevend proces gejaagd via buitengewone parlementaire sessies, die leiden tot marathonzittingen in een periode waarin het Congres normaal gezien zomerreces heeft.
“Het is onmogelijk voor mensen om een idee te hebben van het enorm aantal voorstellen dat Milei [naar het Congres] heeft gestuurd”, zegt Ricardo Gil Laverda, constitutioneel advocaat en voormalig minister van Justitie van Argentinië. “Ze beslaan tientallen en tientallen wetten, vaak over diepgaande onderwerpen.” Om de onderhandelingen te beïnvloeden heeft Milei gedreigd met een niet-bindend referendum indien de oppositiepartijen niet akkoord gaan met de belangrijkste voorwaarden van zijn herstructureringsplan. Milei dreigde er ook mee om de rechten op sociaal welzijn te ontnemen van demonstranten die de straten blokkeren uit protest tegen zijn omnibuswet.
Ondanks deze inspanningen heeft de realiteit van Milei’s gebrek aan parlementaire steun, hem ertoe gebracht om compromissen te sluiten over sommige elementen van zijn agenda terwijl die zich een weg baant door het wetgevend proces. Hoewel de structuur van het wetsvoorstel overeind blijft, hebben politici van de oppositie er al meer dan 100 wijzigingen in aangebracht, waaronder het inperken van de noodbevoegdheden van de president tot één jaar in plaats van twee, en het in overheidshanden houden van YPF, het nationale olie- en gasbedrijf. (De meeste andere staatsbedrijven blijven wel onderworpen aan privatisering.)
Neoliberalisme en verval van de wetgevende macht
Argentinië is niet uniek. Dit meest recente voorbeeld van de ondermijning van de wetgevende macht (parlement) is een bekende tactiek om neoliberale herstructureringen te faciliteren, die de afgelopen decennia al herhaaldelijk gebruikt werd door neoliberale hervormers - zoals de omnibuswet gesanctioneerd door het IMF die in 2014 door het Griekse parlement werd geramd.
Deze benadering van de wetgevende macht is het gevolg van de politieke beperkingen van het neoliberaal beleid, waartegen aanzienlijke segmenten van de maatschappij zich verzetten. Een blauwdruk voor Milei's strategie wordt beschreven door de voormalige minister van Financiën van Nieuw-Zeeland, Roger Douglas, in zijn boek ‘Unfinished Business’. Dit boek uit 1993 trekt lessen uit zijn ervaring in de jaren 1980 met het implementeren van een neoliberale agenda -die de naam ‘Rogernomics’ kreeg- ondanks de tegenstand van wijdverspreide sociale en politieke oppositie.
Douglas beweert dat “onzekerheid, niet snelheid, het succes van structurele hervormingsprogramma’s in gevaar brengt”. Neoliberale hervormingen moeten niet stapsgewijs worden doorgevoerd, maar als een breuk of schok, waarbij "kwantumsprongen" worden gemaakt om de weerstand van het volk te overwinnen. Democratische processen zijn meestal traag en weloverwogen, ontworpen om de wetgevende macht (het parlement) in staat te stellen om de uitvoerende macht (de regering) te controleren, om compromissen te bevorderen en het debat aan te moedigen. Daarom is het nodig om het democratisch proces te stroomlijnen om te verzekeren dat politici zich niet kunnen bemoeien met-, noch betekenisvolle veranderingen kunnen eisen aan de neoliberale reorganisatie-inspanningen.
Neoliberale regeringen moeten de wetgevende macht niet zien als een essentieel onderdeel van het democratisch proces, maar als een instrument dat door politici en gevestigde belangen wordt gebruikt om zich te bemoeien met de werking van de markt. "Snelheid is essentieel. Het is bijna onmogelijk om te snel te gaan", stelt Douglas. "Eenmaal wordt gestart met de implementatie van het programma, stop dan niet voordat je het hebt voltooid."
Deze tactiek ontstond niet in een vacuüm, maar kwam intrinsiek voort uit de invulling van een neoliberaal theoretisch kader dat democratische instituties beschouwd als een bijkomende laag van staatsadministratie die overwonnen moet worden. De economist Friedrich Hayek beweerde dat parlementaire soevereiniteit in feite de “wortel van het kwaad” is in de moderne samenleving, omdat het de groei van de staat vergemakkelijkt. De wetgevende macht vormde een onderdeel van waar de econoom Milton Friedman naar verwees als de “ijzeren driehoek” van politici, bureaucraten en speciale belangen van bedrijven en individuen die voortdurend afhankelijk zijn van de overheid voor inkomsten en er daarom belang bij hebben om markthervormingen tegen te houden.
‘Instant-democratie' en opkomst van ‘neoliberaal Populisme’
Wat moeten we dan denken van Milei's benadering van het Congres? Is het een weerspiegeling van een nieuw patroon in neoliberaal bestuur, of slechts de uitbreiding van een oud patroon? Het antwoord is beide. Hoewel Milei's aanpak duidelijke overeenkomsten vertoont met de neoliberale wetgevende blauwdruk gericht op snelheid, betekent de vermenging van deze ideeën met zijn grove, populistische retoriek gebaseerd op anti-statisme, een intensivering van deze patronen.
Milei's populistisch neoliberaal wereldbeeld draagt bij aan een stijgende trend onder extreemrechtse regeringen over de hele wereld waarbij deze retoriek wordt gebruikt om de ondermijning van de democratie te rationaliseren. Dit soort van ‘neoliberaal populisme’ verwart democratische instellingen met politieke actoren, en beweert dat ze sabotage-instrumenten zijn in de handen van egoïstische politici en bureaucraten. Het is een visie die Milei trots verkondigt: “Voor mij is de staat een vijand, evenals de politici die ervan leven”. En verder: "We zullen een einde maken aan de parasitaire, domme, nutteloze politieke kaste die dit land tot zinken brengt."
Gegrond in dezelfde logica als de conventionele eis van het neoliberalisme om ‘vrij te zijn van de staat’, lijken democratische instellingen steeds meer beschouwd te worden als een belemmeringen voor de logica van de markt. Het elimineren van omslachtige wetgevende processen verwijdert bijgevolg de obstakels die de marktkrachten in bedwang houden. Daardoor zou de economische onafhankelijkheid van het volk worden gegenereerd en het gezond verstand worden hersteld. De logica van de democratie wordt dus omgedraaid, waardoor het lijkt alsof de uitvoerende macht nodig is om de belangen van "het volk" te beschermen tegen de "ijzeren driehoek" van Friedman.
Het anti-parliamentarisme aan de basis van de neoliberale theoretische visie is in toenemende mate getransformeerd in een populistisch programma dat een algemene ontevredenheid over politici mobiliseert tegen de democratische instellingen als dusdanig. Neoliberale politici, zoals Milei, gebruiken deze redenering om de voorwaarden te scheppen voor het voortdurend gebruik van noodbevoegdheden en de concentratie van autoriteit bij de uitvoerende macht - zichzelf dus.
De mondiale financiële elite, die “de geur van een grote privatiseringsgolf voelt aankomen”, is naar verluidt zeer ingenomen met Milei’s benadering van het Congres. Dus, hoewel het geen nieuw fenomeen is, geniet Milei’s ‘instant-democratie’ -waarbij snelheid en flexibiliteit als de essentie van het wetgevend bestuur worden gezien- de steun van de financiële elite. Daarnaast kent ze een groeiende populistische dimensie, waardoor ze de kenmerken heeft van een ontluikende politieke beweging van de meest regressieve soort.
Naarmate de institutionele standvastigheid -die de meeste neoliberale regeringen verplicht om binnen de grenzen van de liberaal-democratische constitutionele structuren te blijven- vervangen wordt door een logica die de wetgevende macht ondergeschikt maakt aan de markt, zullen we waarschijnlijk getuige zijn van de verdere erosie van de democratische standaarden.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder op Counterpunch.