Eén van de vervelendste dossiers die Joe Biden van zijn voorganger Donald Trump geërfd heeft is de nucleaire overeenkomst met Iran.
Dit akkoord, het Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), werd in 2015 ondertekend toen Biden vicepresident was van Barack Obama. Donald Trump stapte in 2018 uit de deal en legde in de plaats ervan steeds strengere sancties op aan Iran. Als kandidaat-president had Joe Biden felle kritiek op die schending van de overeenkomst door Donald Trump en hij beloofde die, van zodra hij president was, opnieuw in ere te herstellen.
Biden is ondertussen al meer dan twee maanden in functie, maar hij lijkt geen haast te hebben. Hij wil dat Iran de eerste stap zet en zich weer aan de afspraken houdt. Iran vindt dan weer dat het aan de VS is om die eerste stap te zetten omdat de Amerikanen, door er uit te stappen, als eerste de deal hebben geschonden. De impasse wordt des te neteliger omdat Iran op zijn beurt in juni presidentsverkiezingen houdt. Als er geen schot in de zaak komt, zouden de zogenaamde ‘radicalen’ die wel eens kunnen winnen en dan dreigt het nucleaire akkoord helemaal verloren te gaan.
Het akkoord redden
Sinds Bidens overwinning probeert de Europese Unie (EU) het akkoord te redden. De sancties doen Iran veel pijn maar ook Europa wordt erdoor geraakt. Alle investeringen die Europese bedrijven (Airbus, BASF, Daimler-Benz, Total, Volkswagen,…) sinds de ondertekening van de deal hadden gepland in Iran, werden stopgezet. De handel tussen Iran en Europa is volledig in elkaar gestort. In de periode tussen januari en augustus 2019 daalde de Iraanse export naar Europa met 94 procent in vergelijking met dezelfde periode in 2018, terwijl de import uit Europa halveerde.
Op vrijdag 2 april leek het er dan toch op dat Iran en de Verenigde Staten terug rond de tafel zouden gaan zitten in Wenen. Hoewel, niet aan dezelfde tafel. “De VS zullen in dezelfde stad zijn, maar niet in dezelfde ruimte,” vertelde een Europese diplomatieke bron aan het persbureau Reuters. De Amerikaanse media hebben het ook over "talks", weliswaar ‘indirect talks’.“De Verenigde Staten zal geen enkele vergadering bijwonen waarbij Iran aanwezig is, ook niet de vergadering van de gezamenlijke commissie, en dat is duidelijk,” werd de Iraanse viceminister van Buitenlandse Zaken Abbas Araqchi op de website van zijn ministerie geciteerd.
Javad Zarif, de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken, zei dat het doel van de vergadering in Wenen was om “snel de laatste hand te leggen aan een ‘gechoreografeerde’ opheffing van alle sancties, gevolgd door de stopzetting door Iran van de nucleaire tegenmaatregelen.” De woorden ‘gevolgd door’ zijn belangrijk. Het gaat er blijkbaar nog steeds om wie van de twee het eerst met de ogen knippert. Hij voegde er trouwens aan toe: “Geen ontmoeting tussen Iran en de VS. Onnodig.”
De EU, medeondertekenaar van het Akkoord, zal als bemiddelaar optreden, door met beiden apart te onderhandelen en van de ene ruimte naar de andere ruimte te laveren.
Voor Biden wordt het “buitenlands beleid een onderneming van risicovermijding, niet van risicobereidheid,” vertelde Aaron David Miller, een voormalig adviseur van zowel Republikeinse als Democratische ministers van Buitenlandse Zaken, op 25 maart tijdens een webinar van het Amerikaanse Quincy Institute.
Zoals gezegd, het is één van de vervelendste dossiers voor Biden, en de modale Amerikaan ligt niet wakker van buitenlandse zaken. Joe Biden zal door de Amerikaanse kiezers worden beoordeeld op hoe hij de vele door hem geërfde crises in de VS zelf aanpakt.
Joe Biden zal door de Amerikaanse kiezers worden beoordeeld op hoe hij de vele door hem geërfde crises in de VS zelf aanpakt.
Om zijn verkiezingsbeloften te kunnen nakomen heeft de president de goedkeuring van een verdeeld Congres nodig. De Democraten hebben er een nipte meerderheid. Om een einde te maken aan de coronapandemie, de economie weer op te bouwen, raciale - en gendergelijkheid te bevorderen, het stemrecht te beschermen en klimaatverandering tegen te gaan, zal Biden al elke stem van de Democraten nodig hebben en voor alle zekerheid ook liefst alle steun die hij kan krijgen van dwarsliggende Republikeinen.
Bidens regering is ook nog steeds niet volledig samengesteld. Antony Blinken, de minister van Buitenlandse Zaken heeft op het ogenblik slechts één benoemde onderminister of assistent-minister. Alle regeringsfunctionarissen moeten eerst tijdens een hoorzitting van de commissie Buitenlandse Zaken goedgekeurd geraken. De voorzitter van die commissie is de Democratische senator Robert Menendez, een havik die in 2015 tegen de oorspronkelijke overeenkomst met Iran stemde. Hij is ook één van de ondertekenaars van een recente brief aan Biden waarin verzet wordt aangetekend tegen een terugkeer naar die oorspronkelijke deal.
Volgens Barbara Slavin van de invloedrijke militaristische denktank ‘Atlantic Council’ is de belangrijkste reden waarom Biden geen eerste stap heeft gezet in het Iran-dossier, zoals het opheffen van sommige sancties op humanitaire gronden, vooral ingegeven door angst voor Menendez. De president wil de mensen die hij nomineert door de hoorzittingen gesluisd krijgen.
Biden vreest ook dat hij felle tegenkanting krijgt wanneer hij een ‘te progressief’ buitenlands beleid zou voeren. De Democraten willen hun rechterflank afdekken met agressieve retoriek en door niet te sleutelen aan de militaire budgetten. Een harde toon aanhouden zal volgens hen helpen om verkiezingen te winnen en om de politieke ruimte te scheppen voor de grote binnenlandse hervormingen.
Concessies en prioriteiten
Biden moet de door Donald Trump beloofde terugtrekking van Amerikaanse troepen uit Afghanistan in goede banen proberen leiden. Na de in januari 2020 door Trump bevolen moord op de Iraanse generaal Qassem Soleimani en de Iraakse commandant Abu Mahdi al-Muhandes in Bagdad, heeft het Iraakse parlement bovendien geëist dat de Amerikaanse troepen ook uit Irak zouden vertrekken.
Biden gaf het Pentagon opdracht om te beginnen met het verminderen van de Amerikaanse troepen in de Golfregio. Het zou de eerste stap moeten zijn van een poging om de Amerikaanse militaire voetafdruk in het Midden-Oosten te reduceren. De situaties in Syrië, Afghanistan en Irak zijn echter zo gecompliceerd geworden dat de VS in de nabije toekomst geen volledige terugtrekking van troepen kan beloven. ‘Concessies’ doen aan Iran zou begrepen kunnen worden als een zwaktebod. Als Biden zich ‘zwak’ opstelt t.o.v. Iran kan de indruk gewekt worden dat de VS bakzeil haalt in plaats van dat het enkel zijn prioriteiten wat aanpast.
Die prioriteiten verschuiven wel maar de militaire middelen blijven gigantisch. Biden voorziet geen grote bezuinigingen op het Amerikaanse defensiebudget, gezien het leger “zijn aandacht richt op potentiële dreigingen van ‘bijna vergelijkbare’ mogendheden als China en Rusland.”
Minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken hield op 24 maart een toespraak bij de NAVO in Brussel om -nu de onruststoker Trump verdwenen is- de banden met de ‘natuurlijke’ bondgenoten van de VS terug aan te halen. Hij had het over de “bedreigingen die op ons afkomen.” De belangrijkste mondiale militaire bedreigingen zijn volgens hem China en Rusland. Maar “naast China en Rusland streven regionale actoren als Iran en Noord-Korea naar nucleaire- en raketcapaciteiten die een bedreiging vormen voor de bondgenoten en partners van de VS.” Rusland, China, Noord-Korea en Iran vormen bij wijze van spreken een soort ‘Kwarter van het Kwaad’.
Van primaire sancties naar ‘maximale druk’
Een laatste punt wordt niet zo breed uitgesmeerd, maar het Biden-team meent dat het handhaven van de sancties tegen Iran zal helpen om de Iraanse eisen te negeren en zelf wel concessies te bekomen eens de gesprekken weer opgestart worden. De klok tikt in het voordeel van de VS. Iran is zwak en kan niet anders dan terugkeren naar de deal, redeneren ze.
De feiten lijken hen tegen te spreken. De Iraanse economie staat al sinds de Islamitische revolutie van 1979 onder sancties in de een of andere vorm. Eerst waren dat ‘primaire’ sancties, enkel gericht tegen Iran. Omdat die ‘primaire’ sancties blijkbaar geen resultaat opleverden, werden ze vanaf 1995, onder Bill Clinton, uitgebreid tot een volledig, alomvattend embargo op bilaterale handel. De ‘primaire’ sancties werden dus ‘secundaire’ sancties en zijn sindsdien ook gericht tegen niet-Amerikaanse personen, organisaties en bedrijven die het zouden aandurven om handelsrelaties aan te gaan met Iran.
De bedoeling van de sancties is de leiders van het land onder te druk zetten door het leven van de bevolking zo moeilijk mogelijk te maken. Ook met de zogenaamde ‘maximale druk’– sancties die de regering van Donald Trump sinds 2018 tegen Iran nam, hoopte de VS dat het land snel door de knieën zou gaan en dat de Iraniërs in opstand zouden komen tegen wat ‘het regime’ genoemd wordt.
De sancties zijn erin geslaagd om vooral de gewone Iraniërs hard te raken.
Veertig jaar geleden waren de Iraniërs bereid om de ontberingen te verduren die veroorzaakt werden door de Amerikaanse sancties. Ondertussen is de tolerantiedrempel wel flink gezakt. De sancties zijn erin geslaagd om vooral de gewone Iraniërs hard te raken. Dit heeft geleid tot talrijke en opeenvolgende protestewegingen. De recentste waren die van de zogenaamde Bloedige November eind 2019-begin 2020, en die van januari 2020 nadat een Oekraïense Boeing 737 per vergissing werd neergeschoten door het Iraanse leger. De protesten zijn gericht tegen armoede, corruptie, (jeugd)werkloosheid, achterstallige lonen, slechte levensomstandigheden, maar ook tegen de regering en zelfs de Opperste Leider Ali Khamenei. Na een tijd vallen ze echter meestal stil bij gebrek aan leiders en omdat ze hardhandig worden onderdrukt, om dan enige tijd later plots weer op te flakkeren.
De Iraanse economie lijdt, maar is nog steeds niet ingestort. De reserves aan deviezen raken stilaan op maar de Iraanse economie is bijzonder complex en na decennia zijn de Iraniërs ervaringsdeskundigen geworden in het weerstaan van sancties.
Voor 2020 voorzag de Wereldbank een daling van het Iraans Bruto Binnenlands Product (BBP) met 9 procent. Vooral een scherpe daling van de olie-export zou zich doen voelen. Voordat de VS zich in mei 2018 terugtrok uit de nucleaire deal, exporteerde Iran ongeveer 2,7 miljoen vaten ruwe olie per dag. Dat zakte tot tussen de 300.000 en 500.000 vaten, maar Iran heeft meer troeven dan de export van olie alleen. De economie is er zeer divers. De Iraniërs hebben alternatieve industrieën om op terug te vallen en een aanzienlijke binnenlandse capaciteit. Een tekort aan geïmporteerde goederen vanwege de sancties, heeft de binnenlandse productie gestimuleerd, wat dan weer heeft bijgedragen tot het creëren van werkgelegenheid.
Momenteel is de binnenlandse industriële productie goed voor ongeveer één vijfde van de totale werkgelegenheid in het land. Sommige Iraanse fabrikanten maken gebruik van informele betalingssystemen die niet afhankelijk zijn van banken om geld het land in en uit te krijgen. Iran heeft ook goede relaties met enkele buurlanden, waardoor het kan handelen, ruilen of andere soorten regelingen kan treffen om een of andere economische activiteit in stand te houden. Het gaat om landen als Irak en Afghanistan, enkele van de Centraal-Aziatische republieken, zoals Armenië en Azerbeidjan, maar ook de Verenigde Arabische Emiraten (VAE). In Jemen bekampen Iran en de VAE elkaar via hun bondgenoten, maar op economisch vlak heeft Teheran een bereik dat verder gaat dan dat van het Amerikaanse ministerie van Financiën.
Momenteel is de binnenlandse industriële productie goed voor ongeveer één vijfde van de totale werkgelegenheid in Iran.
Ondertussen hebben China en Iran trouwens net een overkoepelende overeenkomst ondertekend die hun economische, politieke en handelsbetrekkingen voor de komende 25 jaar uitstippelt. De “Alomvattende Strategische Partnerschapsovereenkomst” was al in de maak sinds 2016 en voorziet Chinese investeringen in, uiteraard, de olie- en gassector maar ook in de bankwereld, telecommunicatie, havens, spoorweginfrastructuur, enz.
Iran wil ook met Rusland een grootschalige overeenkomst ondertekenen. De Iraniërs verklaren expliciet dat zij het beleid van maximale druk van Washington willen neutraliseren met de hulp van China en Rusland. De eventuele overeenkomst met Rusland zal echter van een heel andere orde zijn dan die met China. Het betreft een strategisch akkoord dat eerder politiek dan economisch van belang is. Rusland heeft immers geen honderden miljarden dollars op overschot om in de Iraanse economie te pompen.
Bidens probleem
Bidens probleem met Iran is complex. Hij wil de eerste stap niet zetten maar de VS kan ook niet wachten. Iran vormt momenteel de crisis in het buitenlands beleid van de VS die het meest kans maakt om in een oorlog te veranderen. Joe Biden wil, naar hij zegt, geen oorlog voeren, maar als er niet gepraat kan worden en er een oorlog uitbreekt, zal zijn hele binnenlandse agenda en daarmee zijn presidentschap in duigen vallen.
Hoe langer hij wacht, hoe sterker de binnenlandse tegenkanting tegen een Amerikaans-Iraanse verzoening wordt en hoe meer de Iraniërs zullen concluderen dat de VS de sancties niet willen verlichten. Elke week uitstel maakt het moeilijker om te beginnen praten, niet makkelijker.
Hoe langer Biden wacht om rechtstreeks te onderhandelen, hoe sterker de binnenlandse tegenkanting tegen een Amerikaans-Iraanse verzoening wordt.
Als de VS niet terug instapt in het JCPOA zal Iran doorgaan met de ontwikkeling van zijn nucleair programma en van zijn ballistische raketten, en hoe waarschijnlijker het wordt dat het tot een gewapend conflict komt. Een oorlog met Iran zal echter van een ander kaliber zijn dan de oorlogen met Irak en Afghanistan. Het hele Midden-Oosten zal erdoor ontwricht worden en dat zal op zijn beurt een wereldwijde instabiliteit creëren.
“De beste weg vooruit was geweest om onmiddellijk terug in te stappen [in het nucleair akkoord] met een ‘executive order’, en dat hebben ze niet gedaan,” zegt Gérard Araud, de voormalige Franse ambassadeur in de Verenigde Staten. “Het advies van de Europeanen aan de Amerikanen was om het snel en onmiddellijk te doen, want alle signalen die we van Iraanse zijde kregen, kwamen neer op: 'zodra de Amerikanen terugkomen, komen wij ook terug'.”
Biden verpestte het. Mocht hij in januari de raad van de Europeanen hebben opgevolgd, dan zou Iran zich van zijn kant weer aan de afspraken zijn gaan houden, begonnen zijn met het afbouwen van zijn voorraden uranium, met het ontmantelen van zijn overtollige centrifuges en opnieuw volledige inspecties van zijn nucleaire installaties toegelaten hebben.
De VS zou al op weg kunnen geweest zijn met de bespreking van een vervolgakkoord, over steun aan milities in andere landen of beperkingen op ballistische raketten bijvoorbeeld. Iran zou, vermits het de Amerikanen uit heel Centraal-Azië wil zien vertrekken, zeker bereid zijn geweest om het terugtrekken van de Amerikaanse troepen uit Afghanistan te vergemakkelijken. Net zoals ze 20 jaar geleden de VS bereidwillig hebben geholpen om er binnen te komen.
Nu gaan de VS en Iran eerst nog wat rondjes draaien in Wenen. Maar zelfs dat is tot groot ongenoegen van de Israëlische premier Benjamin Netanyahu. Die wil per se een conflict tussen de Verenigde Staten en Iran. Israël voert al jarenlang een campagne van bombardementen op Iraanse sites in Syrië, sabotage van Iraanse nucleaire faciliteiten en gerichte moorden op Iraanse wetenschappers. Het is nu begonnen met Iraanse tankers aan te vallen en Iran neemt op zijn beurt vergeldingsmaatregelen. De Israëlische media hebben de oog-om-oog-tand-om-tand-aanvallen op zee beschreven als een ‘schaduwoorlog’ tussen de twee vijanden. Hoe lang kan het nog duren voor die ene vonk te veel de vlam in de pan doet slaan?
Francis Jorissen is schrijver en free-lance journalist en activist. Hij schrijft o.a. regelmatig voor Uitpers, waar dit artikel eerder verscheen.
