Toen Daniel Ellsberg vrijdag 16 juni overleed, verloor de wereld een transcendente klokkenluider met een krachtige levenshouding van mededogen en vastberadenheid.

Ellsberg geraakte bekend voor het openlijk aanvechten van de mentaliteit van het militarisme op 23 juni 1971, toen hij op het avondjournaal van CBS verscheen, tien dagen nadat het nieuws over de Pentagon Papers in de omloop werd gebracht. Ellsberg verstrekte dit geheim rapport van het VS-ministerie van Defensie over de politieke en militaire inmenging van de VS in Vietnam tussen de jaren 1945 en 1967 aan journalisten. 

Ellsberg zei nadrukkelijk dat er in de 7000 pagina's uiterst geheime documenten "volgens mij geen enkele regel staat die een schatting omvat van de waarschijnlijke invloed van ons beleid op het totaal aantal slachtoffers onder de Vietnamezen of de vluchtelingen die het veroorzaakte, of de effecten van de ontbladering (met gifgas) in ecologische zin. "En hij voegde toe: “De documenten geven gewoon de interne zorgen van onze ambtenaren weer. Dat zegt niets meer of minder dan dat onze ambtenaren zich nooit hebben beziggehouden met het effect van ons beleid op de Vietnamezen."

Ellsberg vertelde televisieanker Walter Cronkite: “Ik denk dat we de ambtenaren van de uitvoerende macht niet voor ons kunnen laten bepalen wat het is dat het publiek moet weten over hoe goed en de manier waarop ze hun functies uitvoeren." 

De functies van het toezicht houden op de oorlog in Vietnam waren voor Ellsberg, als een insider, weerzinwekkend geworden. Veel andere overheidsfunctionarissen en hooggeplaatste raadgevers met een veiligheidsmachtiging hadden ook toegang tot documenten waaruit bleek hoe leugenachtig vier regeringen waren geweest terwijl de rol van de VS in Vietnam zich uitbreidde en vervolgens escaleerde in een grootschalige slachtpartij.

In tegenstelling tot de anderen, brak hij uiteindelijk los en bezorgde hij de Pentagon Papers aan de nieuwsmedia. Zoals hij zei in het CBS-interview: “Het feit is dat geheimen bewaard kunnen worden door mannen in de overheid die hun hele carrière geleerd hebben hoe ze hun mond moeten houden. Ik was een van hen."

Ellsbergs mond en hart bleven nooit meer gesloten. De 52 volle jaren die volgden op het uitbrengen van de Pentagon Papers wijdde hij zich aan spreken, schrijven en protesteren. Toen de oorlog in Vietnam eindelijk eindigde, keerde Ellsberg vooral terug naar zijn eerdere zorg - hoe hij een nucleaire oorlog kon helpen voorkomen.

Dit voorjaar, in de drie maanden nadat hij de diagnose alvleesklierkanker kreeg, haalde Ellsberg het beste uit elke dag, bracht hij tijd door met zijn dierbaren en sprak hij zich uit over de maar al te reële gevaren van nucleaire vernietiging. Hij liet twee briljante, monumentale boeken na die in deze eeuw werden gepubliceerd - 'Secrets: A Memoir of Vietnam and the Pentagon Papers' (2002) en 'The Doomsday Machine: Confessions of a Nuclear War Planner' (2017). Ze belichten in scherp en gruwelijk licht de patronen van officiële leugens en geheimhouding rond militaire zaken, en het uiteindelijke voorspelbare resultaat - nucleaire holocaust.

Ellsberg was vastbesloten om alles te doen wat binnen zijn mogelijkheden lag om een omnicide te voorkomen. Zoals hij vertelde in een interview wanneer 'The Doomsday Machine' uitkwam, heeft wetenschappelijk onderzoek uitgewezen dat een nucleaire oorlog “vele miljoenen tonnen roet en zwarte rook van de brandende steden in de stratosfeer zou jagen. Het zou niet uitregenen in de stratosfeer. Het zou heel snel de wereld rondgaan en het zonlicht met wel 70 procent verminderen, temperaturen veroorzaken zoals die van de Kleine IJstijd, wereldwijd oogsten vernielen en bijna iedereen op aarde laten verhongeren. Het zou waarschijnlijk geen uitsterven veroorzaken. We kunnen ons zo goed aanpassen. Misschien zou 1 procent van onze huidige bevolking van 7,4 miljard kunnen overleven, maar 98 of 99 procent niet."

Tijdens de vele interviews die hij de laatste maanden gaf, werd duidelijk dat Ellsberg niet bezorgd was over zijn eigen lot, maar over het lot van de bewoners van de aarde. 

Hij was zich er terdege van bewust dat de bewondering voor moedige klokkenluiders soms wijdverbreid kan zijn, maar dat daadwerkelijke navolging schaars is. Ellsberg hoorde vaak dat hij inspirerend was, maar hij was altijd veel meer geïnteresseerd in waar mensen toe geïnspireerd werden daadwerkelijk te doen - in een wereld van oorlog en aan de rand van een onvoorstelbare nucleaire catastrofe.

Gedurende de laatste decennia van zijn leven, probeerde de mainstream media en het politiek establishment Ellsberg via standaard veronderstellingen en inspanningen te reduceren tot het tijdperk van de Vietnamoorlog. Maar in werkelijkheid bleef Dan Ellsberg zovelen van ons inspireren om meer te zijn dan louter geïnspireerd. We hielden van hem, niet allen om wat hij gedaan heeft, maar ook voor wat hij bleef doen, voor wie hij was, stralend, aanhoudend. De kracht van zijn levendige voorbeeld spoorde ons aan om beter te worden dan we waren. 

In een recente reeks van korte geïllustreerde podcasts gecreëerd door filmmaker Judith Ehrlich – die de documentaire 'The Most Dangerous Man in America: Daniel Ellsberg and the Pentagon Papers' mee regisseerde – spreekt Ellsberg over het groeiende gevaar van een mondiale apocalyps, en stelt hij dat nucleaire oorlogsplanners “geschreven plannen hebben om miljarden mensen te vermoorden”, voorbereidingen die neerkomen op “een samenzwering om omnicide te plegen [...] de dood van iedereen”. En hij voegde toe: “Kan de mensheid het nucleaire tijdperk overleven? We weten het niet. Ik kies er voor om te handelen alsof we een kans hebben.”   

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op Counterpunch.org