In december 2020 erkende de VS als eerste land ter wereld de illegale annexatie van de Westelijke Sahara door Marokko in ruil voor de normalisering van de betrekkingen van laatstgenoemd land met Israël. Op 10 december 2020 tweette toenmalig president Donald Trump enthousiast: “Onze twee GROTE vrienden Israël en het koninkrijk Marokko zijn overeengekomen om volledige diplomatieke betrekkingen aan te knopen – een enorme doorbraak voor vrede in het Midden-Oosten!”
De VS-erkenning van de Marokkaanse soevereiniteit over de Westelijke Sahara, is in strijd met het internationaal recht.
De VS-erkenning van de Marokkaanse soevereiniteit over de voormalige Spaanse kolonie, de Westelijke Sahara, is in strijd met verschillende resoluties van de VN-veiligheidsraad. Aangemoedigd door de demarche van Trump, besloot Marokko echter een diplomatiek offensief te lanceren om andere landen aan te moedigen het voorbeeld van Washington te volgen. Vooral de voornaamste Europese handelspartners zijn belangrijke doelwitten van de Marokkaanse diplomatieke inspanningen. De recent aangestelde Marokkaanse ambassadeur bij de EU, Youssef Amrani, moet van de kwestie een prioriteit maken.
Context
De Westelijke Sahara werd in 1975, in strijd met een uitspraak van het Internationaal Gerechtshof en met geweld, ingelijfd door Marokko na het vertrek van de Spaanse kolonisator. Dat gebeurde tegen de wil en zonder enige inspraak van de plaatselijke bevolking, de Sahrawi. De bevrijdingsbeweging Polisario Front, de militaire tak van de in 1976 zelfverklaarde onafhankelijke staat de Sahrawi Arabische Democratische Republiek (SADR), vocht daarop een 16-jarige oorlog uit tegen de bezetter.
In 1991 kwam er een staakt-het-vuren en werd de VN-missie voor de Westelijke Sahara (MINURSO) opgericht die het territoriaal dispuut moest oplossen, met name door een onafhankelijkheidsreferendum te organiseren onder de Sahrawi.
Vele jaren gingen voorbij maar het referendum kwam er niet en ondertussen bleef Marokko meer dan 80% van het gebied de facto controleren. Tegelijk werden Marokkanen actief aangespoord door de overheid om zich te vestigen in de Westelijke Sahara. De transfer van burgers van een bezettende macht naar bezet gebied is nochtans nadrukkelijk verboden onder het internationaal humanitair recht (Conventie van Genève).
Verschillende resoluties van de VN-Veiligheidsraad -die het recht op zelfbeschikking van de Sahrawi herbevestigen- later, kondigde Marokko in 2007 zijn Autonomieplan voor de Westelijke Sahara aan, dat van het gebied een semi-autonome regio moet maken onder Marokkaanse soevereiniteit.
Het plan verwierf de steun van de VS en Frankrijk, maar heel wat waarnemers stelden zich vragen bij de werkelijke bereidheid en zelfs het vermogen van Marokko om beperkte autonomie te verlenen, gezien het autoritaire regime dat koning Mohammed VI handhaaft. Burgerprotest van minderheden voor meer politieke, sociale en culturele rechten wordt streng onderdrukt, zoals dat enkele jaren geleden nog geïllustreerd werd in de Rif.
In deze noordelijke Marokkaanse regio, voornamelijk bevolkt door berbers, werd de maandenlange, massale, populaire protestbeweging die in oktober 2016 uitbrak, hardhandig neergeslagen door de Marokkaanse autoriteiten. Meer dan 150 berbers die door het regime beschouwd werden als hoofdrolspelers in het protest werden opgesloten in de gevangenis, waaronder tal van sociale media-activisten. Marokkaanse journalisten die kritiek hadden op de gewelddadige reactie van de staat of sympathie toonden voor de eisen van de demonstranten werden eveneens vervolgd.
Het Polisario Front verwierp het Marokkaanse Autonomieplan en eiste een onafhankelijkheidsreferendum zoals voorzien door de VN-missie voor de Westelijke Sahara. Het kon daarbij rekenen op de vocale steun van Algerije, dat de bevrijdingsbeweging als sinds haar ontstaan ondersteunt. Heel wat Sahrawi die in de 1975-1976 op de vlucht sloegen voor de Marokkaanse veroveraars, leven sindsdien bijvoorbeeld in rudimentaire vluchtelingenkampen in buurland Algerije.
Vandaag wachten de Sahrawi nog steeds op het hen internationaalrechtelijk toegekend referendum.
Vandaag wachten de Sahrawi nog steeds op het hen internationaalrechtelijk toegekend referendum. Vergelijkbaar met het actief beleid van de Israëlische staat om zoveel mogelijk joodse Israëli’s naar de nederzettingen in de bezette Palestijnse gebieden te lokken, doet het koninkrijk hetzelfde met de Marokkanen en de bezette Westelijke Sahara. Op die manier worden op demografisch vlak telkens opnieuw voldongen feiten gecreëerd die het alsmaar moeilijker maken voor deze bezette gebieden om ooit effectieve onafhankelijkheid te verwerven. Het zo lang mogelijk uitstellen, onderbreken of uitrekken van onderhandelingen speelt dus in het voordeel van de bezetter, die de situatie op het terrein ondertussen volledig verder naar zijn hand kan zetten.
Marokko maakt er overigens geen geheim van dat het de onafhankelijkheid van het gebied nooit zal aanvaarden. Vorig jaar, in zijn recentste toespraak over het onderwerp, verklaarde koning Mohammed VI: “Vandaag, net zoals in het verleden, zal de Marokkaanse soevereiniteit over de Westelijke Sahara nooit ter discussie staan. Indien we onderhandelingen aangaan, is dat in essentie om een vreedzame oplossing te bereiken voor dit artificieel regionaal conflict”.
Europa
Officieel wordt de Westelijke Sahara beschouwd door de VN als een ‘niet-zelfbesturend gebied’, maar sinds de VS het als Marokkaans territorium erkende, heeft het koninkrijk er een prioriteit van gemaakt om deze erkenning verder uit te breiden, in het bijzonder in Europa.
Een van de speerpunten van het diplomatiek offensief gericht op Europa is de nieuwe ambassadeur voor Marokko bij de EU, Youssef Amrani. In vergelijking met zijn voorgangers heeft de man een pak ervaring. In 1978 werd Amrani aangeworven als ambtenaar bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, waar hij gestaag opklom in de Marokkaanse diplomatieke rangen. Zijn specifieke expertise en focus liggen naar verluidt op de Westelijke Sahara.
Het is Marokko dus menens met het diplomatiek offensief in Europa. Hoewel de meeste Europese landen zich niet openlijk (durven) uitlaten over de kwestie, wordt officieel de VN-lijn gevolgd. Brussel verzette zich wel verbaal tegen de formele Amerikaanse erkenning van de Marokkaanse soevereiniteit over wat Rabat “de zuidelijke provincies” noemt, en handhaaft zijn steun aan de VN-onderhandelingen.
Het EU-standpunt ten opzichte van de Westelijke Sahara weerhoudt de Unie en de verschillende lidstaten er echter niet van volop handel te drijven met Marokko, dat het mineraalrijke en vruchtbare bezet gebied illegaal exploiteert en de visrijke wateren aan de kust van de Westelijke Sahara plundert. Via de vele formele handels- en politieke verdragen met Marokko erkent de EU eigenlijk informeel de Marokkaanse controle over het grondgebied.
Deze verdragen werden door het Europese Hof van Justitie nochtans al meermaals onwettig verklaard onder het internationaal recht, omdat ze het territorium van de Westelijke Sahara omvatten en omdat er geen inspraak was van de Sahrawi bij de totstandkoming ervan. De Europese Raad en de Europese Commissie tekenden al verschillende keren beroep aan tegen het schrappen van deze handelsverdragen door het Hof.
Via de vele formele handels- en politieke verdragen met Marokko erkent de EU informeel de Marokkaanse controle over de Westelijke Sahara.
In 2017 beloofde Federica Mogherini, toen de Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid van de EU, dat de bilaterale handelsovereenkomsten tussen Europa en Marokko zouden worden nageleefd, ondanks de uitspraak van het Hof van Justitie in 2016 dat dergelijke overeenkomsten in strijd zijn met de EU-verplichtingen met betrekking tot het internationaal recht en de mensenrechtenwetgeving. Het Hof herhaalde zijn standpunt in 2018, toen het oordeelde dat de visserij-overeenkomst tussen de EU en Marokko van 2006 niet van toepassing was op de wateren van de Westelijke Sahara, waardoor Europese trawlers de toegang tot de visrijke kust van het gebied werd ontzegd, en opnieuw in 2021.
Als reactie op de nietigverklaring door het Europese Hof van Justitie in 2015 van het landbouwhandelsverdrag tussen de EU en Rabat, verbrak Marokko maandenlang alle contacten met de Europese instellingen – een tactiek die voor onrust zorgt en ook toegepast wordt op kritische individuele EU-landen. Op die manier slaagt het koninkrijk erin om elke openbare discussie over de Westelijke Sahara in een soort taboesfeer te hullen.
De voormalige Europese kolonisator van de Westelijke Sahara, Spanje, dat tegelijkertijd ook de belangrijkste Europese handelspartner is van Marokko, is in het verleden al het meest gebotst met het koninkrijk omwille van de kwestie. Het recentste diplomatieke incident kwam er in mei 2021 naar aanleiding van de opname eind april van Brahim Ghali, het hoofd van het Polisario Front (met Covid-19) in een Spaans ziekenhuis. Marokko was zodanig misnoegd dat het zijn ambassadeur terugtrok uit Madrid en tijdelijk alle banden met Spanje verbrak.
In maart 2021 schortte Marokko ook al elk contact met de Duitse ambassade in Rabat op. Het koninkrijk verweet Berlijn "antagonistisch activisme" omdat het de dag nadat de VS de soevereiniteit van Marokko over de Westelijke Sahara erkend had, een besloten vergadering van de VN-Veiligheidsraad verzocht om het besluit van Trump te bespreken.
Maar Marokko slaat en zalft tegelijk. Het koninkrijk investeerde de laatste jaren ook in een diplomatiek charmeoffensief om de EU-landen ervan te overtuigen zijn soevereiniteit over de Westelijke Sahara te aanvaarden en een openlijk gunstig standpunt in te nemen ten opzichte van zijn Autonomieplan.
Frankrijk staat binnen Europa het dichtst bij Marokko. Als ex-kolonisator en met een aanzienlijke Marokkaanse minderheid in eigen land, is het de enige EU-lidstaat die zich positief heeft uitgesproken over het Autonomieplan. De andere EU-staten doen volgen is dus een prioriteit van de nieuwe ambassadeur in Europa, Youssef Amrani.
Amrani is het alvast gewend om in veel minder ontvankelijke omgevingen te werken. Voor hij benoemd werd tot ambassadeur voor de EU bekleedde hij die positie al in Zuid-Afrika. Marokko verbrak in 2004 alle diplomatieke relaties met dit land nadat het de Sahrawi Arabische Democratische Republiek erkend had. Daarvoor was Amrani ambassadeur in een hele reeks Latijns-Amerikaanse landen die openlijk vijandig stonden (en vaak nog altijd staan) tegenover de bezetting door en het Autonomieplan van Marokko.
Naast het promoten in de Europese instituties en de media van Marokko’s standpunt, zal Amrani’s voornaamste taak binnen de EU erin bestaan de volgende doctrine uit te dragen: geen handelsdeals zonder de inclusie van het territorium van de Westelijke Sahara. Deze prioriteit werd door koning Mohammed VI zelf vastgelegd en verkondigd.
Marokko is een belangrijke markt voor de Europese defensiebedrijven.
De economische belangen van Europa in Marokko en de Westelijke Sahara zijn aanzienlijk. Het bezette gebied bevat de grootste fosforietreserves ter wereld en Europa is de grootste klant. De functie van dit mineraal als kunstmest is essentieel voor het in stand houden van Europa's zorgvuldig georkestreerde landbouwsector. In 2020 bedroeg de totale handel in goederen tussen de EU en Marokko 35,3 miljard euro. De EU importeerde in hetzelfde jaar voor 2,3 miljard euro aan landbouwproducten uit Marokko.
Naast zijn economische betekenis is Marokko een belangrijke regionale veiligheidspartner voor de EU. Het Europees nabuurschapsbeleid (ENB) classificeert het land als een “bevoorrechte partner", en Frontex, het gemilitariseerde EU-grensagentschap, mag in het koninkrijk opereren, waardoor de EU-grens in de praktijk naar de zuidelijke oever van de Middellandse Zee wordt verlegd. Marokko is een vertrekpunt voor migranten die deze Middellandse Zee willen oversteken en het ontvangt aanzienlijke EU-steun om dat te helpen voorkomen.
Goede relaties blijven onderhouden met Marokko is dus van groot belang voor de Europese Unie, zodanig belangrijk dat het internationaal recht en morele verbintenissen wat betreft de promotie van de liberale democratie en het respect voor de mensenrechten het onderspit moeten delven.
De nabije toekomst zal uitwijzen welk effect het werk van Amrani op de EU zal hebben.
